نام كتاب :انسان كامل ازديدگاه نهج البلاغه

بسم الله الرحمن الرحيم

الحمد لله رب  العالمين[ (  قيمه كل امرىء ما يحسن ](  . [ ( نهج البلاغه](  [ ( ينحدر عنى السيل و لا يرقى الى الطير](   . ( نهج البلاغه , خطبه شقشقيه ) .

بسم الله الرحمن الرحيم

الحمد لله الذى جعلنا من المتمسكين بولايه مولانا الامام الوصى اميرالمؤمنين على عليه السلام .  و الحمد لله الذى هدانا لهذا و ما كنا لنهتدى لو لا أن هدانا الله  .

كتاب  عظيم الشأن نهج البلاغه[ ( بحر لا ينزف  , و غمر لا يسبر](  ,[ ( كتاب  لو يمر نسيمه بقبر لا حيى نشره صاحب  القبر](  .

موضوع و نام اين رساله منيف[  ( انسان كامل از ديدگاه نهج البلاغه]( است  كه به قلم اين ملتجى به عتبه ولايت  حسن حسن زاده آملى به ساحت مبارك  اهل درايت  و ولايت  اهداء مى گردد . به اميد اين كه مورد قبول آن ارباب  بينش و اصحاب  دانش واقع شود .

و آن را بر يك  مقدمه و يك  مدخل و يازده باب  تنظيم كرده ايم . اما مقدمه :

معجزات  قولى سفراى الهى قوى ترين حجت  بر حجت  بودن آنان است چنانكه قرآن كريم خود بهترين حجت  بر رسالت  خاتم انبياء محمد مصطفى صلى الله عليه و آله است  , روايات  اوصياى آن حضرت  نيز بهترين حجت  بر حجت  بودن آنان اند و خود آن بزرگان دليل امام بودن خودشان اند كه[ ( الدليل دليل لنفسه](  و[ ( آفتاب  آمد دليل آفتاب](   .

اگر كسى با نظر تحقيق و ديده انصاف  در روايات  و خطب  و كتب  و رسائل و به ويژه در ادعيه و مناجاتهاى اهل بيت  عليهم السلام تدبر كند , اعتراف  مى نمايد كه اين همه معارف  حقه از اوتاد و ابدال و افرادى كه مدرسه و معلم نديده اند به جز از نفوس مؤيد به روح القدس نتواند بوده باشد .

اماميه را در اثبات  حقانيت  امامت  و خلافت  يك  يك  ائمه اثنى عشر عليهم السلام همين معارف  مروى از آن بزرگان كافى است  . بلكه صحاح سته و ديگر جوامع روائى حضرات  اهل سنت  به تنهايى در

اين موضوع خطير بسنداند .

غرض اينكه كلمات  سفراى الهى و حاملين وحى و روايات  آل پيغمبر خود بهترين حجت  بر حجت  بودن آنان اند , چنانكه الدليل دليل لنفسه , آفتاب آمد دليل آفتاب  , نهج البلاغه نمونه اى بارز از اين كالاهاى پر بهاى بازار معارف  است  .

آنكس كه ز كوى آشنائى است

داند كه متاع ما كجايى است

روايات  مرتبه نازله قرآن , و قرآن , مرحله عاليه و روح آنها است  . روايات  , بطون و اسرار آيات  قرآنى اند كه از اهل بيت  عصمت  و وحى كه مرزوق به علم لدنى اند صادر شده اند . و پوشيده نيست  كه اينگونه معجزات قولى , بعد از قرآن و پيغمبر خاتم صلى الله عليه و آله از هيچ صحابه و علماى بعد از آنان به جز از ائمه اثنى عشر اماميه عليهم السلام روايت نشده است  , اگر كسى سراغ دارد ارائه دهد , اگر كسى عديل فرموده هاى آل طه از نهج البلاغه گرفته تا توقيعات  حضرت  بقيه الله را آگاهى دارد خبر نمايد , ما كه هر چه بيشتر گشتيم كمتر يافتيم .

وانگهى تنها سخن از عبارت  پردازى و سجع و قافيه سازى نيست  , بلكه سخن در فصاحت  و بلاغت  تعبير است  , بلكه كلام در بيان حقائق دار هستى با بهترين تعبيرات  عربى مبين , و درج در معنى در زيباترين و رساترين درج صدف  عبارت  كه نوابع دهر و افراد يك  فن در فنون علوم , در فهم آنها دست  تضرع و ابتهال به سوى ملكوت  عالم دراز مى كنند , مى باشد .

ادعيه مأثوره , هر يك  مقامى از مقامات  انشائى و علمى و عرفانى ائمه دين مااند . لطائف  شوقى و عرفانى , و مقامات  ذوقى و شهودى كه در ادعيه نهفته است  در روايات  وجود ندارد . زيرا در روايات  مخاطب  مردم اند و با آنان به فراخور عقل و فهم و ادراك  و معرفتشان سخن مى گفتند , نه هر چه گفتنى بود ,[ (  كما فى البحار عن المحاسن عن رسول الله صلى الله عليه و آله انه قال : انا معاشر الانبياء نكلم الناس على قدر عقولهم ]( ( 1 ) , اما در ادعيه و مناجاتها با جمال و جلال مطلق و محبوب  و معشوق حقيقى به راز و نياز بوده اند , لذا آنچه در نهان خانه سر و نگارخانه عشق و بيت  المعمور ادب  داشتند به زبان آوردند . معجزات  سفراى الهى بر دو قسم است  : قولى و فعلى .

معجزات  فعلى : تصرف  در كائنات  و تسخير آنها و تأثير در آنها , به قوت  ولايت  تكوينى انسانى به اذن الله است  , همچون شق القمر و شق الارض و شق البحر و شق الجبل و شق الشجر و ابراى اكمه و ابرص و احياى موتى , و غيرها .

ابراى اكمه و ابرص از حضرت  مسيح عليه السلام بود كه فرمود[ : (  و ابرىء الاكمه و الابرص و أحى الموتى باذن الله ](  ( 2 ) شق الجبل از صالح پيغمبر عليه السلام , به تفاسير قرآن كريم ضمن كريمه[ : (  فقال لهم رسول الله ناقه الله و سقيها ](  ( 3 ) در سوره شمس , و به باب سيزدهم

پاورقى :

1 بحار , ط كمپانى , ج 1 , ص 30 .

2 سوره آل عمران , آيه 50 .

3 سوره شمس , آيه 13 .

نبوت  بحار ( 1 ) رجوع شود . و شق الارض و شق البحر از موسى كليم عليه السلام كه اولى را در هلاك  قارون , و دومى را در هلاك  فرعون , اعجاز فرمود . و شق القمر و شق الشجر از خاتم انبياء صلى الله عليه و آله . واقعه شق الشجر در خطبه قاصعه نهج البلاغه آمده است  كه اميرالمؤمنين فرمود : درخت  به امر رسول الله صلى الله عليه و آله از جاى خود كنده شده و مانند مرغى بال زنان به سوى پيغمبر اكرم شتافت  تا در نزد آن جناب  ايستاد , معجزه فعلى است  .

قلع درب  قلعه خيبر به دست  يدالله اميرالمؤمنين امام على عليه السلام از معجزات  فعلى و قدرت  ولايت  تكوينى آن جناب  است  . عالم جليل عمادالدين طبرى كه از اعلام قرن ششم هجرى است  در كتاب  بشاره المصطفى لشيعه المرتضى ( 2 ) به اسنادش روايت  كرده است  كه امير عليه السلام فرمود :

[ (  و الله ما قلعت  باب  خيبر وقذفت  به اربعين ذرا عالم تحس به اعضائى بقوه جسديه و لا حركه غذائيه و لكن ايدت  بقوه ملكوتيه و نفس بنور ربها مستضيئه ](  . و همين حديث  شريف  را جناب  صدوق در مجلس هفتاد و هفتم امالى خود با اندك  اختلافى در متن آن به اسنادش روايت كرده است  ( 3 ) .

معجزات  قولى , علوم و معارف  و حقائقى اند كه به تعبير پاورقى :

حضرت  وصى عليه السلام در خطبه اشباح نهج البلاغه از ملائكه اهل امانت وحى از حظائر قدس ملكوت  بر مرسلين نازل شده اند . سر سلسله معجزات قولى , قرآن مجيد است  , و معارف  صادر از اهل بيت  عصمت  و وحى و منطق صواب  و فصل خطاب  , چون نهج البلاغه و صحيفه سجاديه و جوامع روائى , تالى آن مرتبه نازله آنند , هر چند كه بيانگر اسرار و بطون و تأويلات قرآنند .

معجزات  فعلى , موقت  و محدود به زمان و مكان و خلق الساعه و زود گذرند , و بعد از وقوع فقط عنوان تاريخى و سمت  خبرى دارند , به خلاف  معجزات قولى كه در همه اعصار معجزه اند و براى هميشه باقى و برقرارند . معجزات  فعلى براى عوامند كه با محسوسات  آشنايند و با آنها الفت گرفته اند و خو كرده اند و پاى بند نشأت  طبيعت اند و به ماوراى آن سفرى نكرده اند , اين فريق بايد با حواس ادراك  كنند و به خصوص بايد با چشم ببينند تا باورشان آيد . اينان از نيل به بهجت  معنوى و وصول به لذت روحى و سير در ديار فسيح معقولات  و مرسلات  بى بهره اند , و حتى عبادات را به اميد حور و قصور خيال قاصرشان انجام مى دهند و از ذوق عبادت  احرار و عشاق ناكام اند , و بالاخره عوام اند خواه در صنايع و حرف  مادى ورزيده باشند و خواه نباشند . امير عليه السلام فرمود :

[ (  ان قوما عبدوا الله رغبه فتلك  عباده التجار , و ان قوما عبدوا الله رهبه فتلك  عباده العبيد , و ان قوما عبدوا الله شكرا فتلك صفحه : 12

عباده الاحرار ](  . ( 1 )

خواص را كه قوه عاقله و متفكره پيكر مدينه فاضله انسانى اند علوم و معارف  بكار آيند . اين طايفه , معجزات  قولى را كه مائده هاى آسمانى و مأدبه هاى روحانى اند طلب  مى كنند , نكته سنج و زبان فهم و گوهر شناسند و مى دانند كه كالاى علم كجائى و چگونه كالائى است  , و به تعبير خواجه در شرح اشارات[ :  ( الخواص للقوليه أطوع , و العوام للفعليه أطوع](  . و به قول عارف  رومى :

پند فعلى خلق را جذاب تر

كو رسد در جان هر با گوش و كر

اصولا انسان با حفظ موضوع و عنوان انسان , همان علوم و معارف  و شوق و عشق به آنها و اعمال صالحه و اخلاق حسنه است  , وگرنه سرمايه مادى خاك است  كه بر باد است  چه خود طفل خاكباز است  كه[ : ( التراب  ربيع الصبيان](  عاقل , مستسقى آب  حيات  كمال مطلق است  , چنانكه عارف  , محو در مطالعه جمال حق .

كلام رفيع ميرداماد در قبسات  در معجزه قولى و فعلى

مرحوم ميرداماد قدس سره را در آخر قبسات  كلامى منيع و رفيع پاورقى :

1 نهج البلاغه , حكمت  237 .

در معجزه قولى و فعلى است  :

درباره معجزه قولى فرمايد :

[ ( و بالجمله تنافس الحكماء فى الرغائب  العقليه اكثر , و عنايتهم بالامور الروحانيه أوفر , سواء عليها أكانت  فى هذه النشأه الفانيه , ام فى تلك  النشأه الباقيه و لذلك  يفضلون معجزه نبينا صلى الله عليه و آله أعنى القرآن الحكيم و التنزيل الكريم و هو النور العقلى الباهر , و الفرقان السماوى الزاهر ( الداهرخ ل ) على معجزات  الانبياء من قبل , اذ المعجزه القوليه أعظم و أدوم و محلها فى العقول الصريحه أثبت  و أوقع , و نفوس الخواص المراجيح لها أطوع وقلوبهم لها أخضع](  .

و در معجزه فعلى فرمايد :

[ ( و أيضا ما من معجزه فعليه مأتى بها الا و فى افاعيل الله تعالى قبلنا من جنسها أكبر و أبهر منها و آنق و أعجب  و أحكم و أتقن , فخلق النار مثلا أعظم من جعلها بردا و سلاما على ابراهيم , خلق الشمس والقمر و الجليديه و الحس المشترك  أعظم من شق القمر فى الحس المشترك  . ولو تدبر متدبر فى خلق معدل النهار و منطقه البروج متقاطعين على الحده و الانفراج لا على زوايا قوائم و جعل مركز الشمس ملازما لسطح منطقه البروج فى حركتها الخاصه و ما فى ذلك  من استلزام بدائع الصنع و غرائب  التدبير و استتباع فيوض الخيرات  و رواشح البركات  فى آفاق نظام العالم العنصرى لدهشته الحيره و طفق يخر مبهورا فى عقله مغشيا عليه فى حسه , و ذلك  ان هو الا

فعل ما من افاعليه سبحانه و صنع ما من صنائعه عز سلطانه , فأما نورالقرآن المتالاء شعاعه سجيس الابد فلا صودف  فى الاولين ولن يصادف  فى الاخرين فيما تناله العقول و تبلغه الا وهام من جنسه ما يضاهيه فى قوانين الحكمه و البلاغه , أو يدانيه فى أفانين الجزاله و الجلاله](  . ( 1 ) سخن در معجزات  قولى پيغمبر و آل او است  صلى الله عليه و آله , صحابه رسول الله در كتب  سير و تراجم و طبقات  و تواريخ شناخته شده اند , و غرر كلمات  نظم و نثر سنام صحابه در آنها نقل شده است  , كدام يك  آنها در يكى از اوصاف  كمالى و فضائل انسانى كفو و عديل اميرالمؤمنين على عليه السلام مى باشد , و يا لااقل به تقليد او بسان يكى از خطب  توحيديه نهج البلاغه تفوه كرده است  ؟ ! با اينكه آن جناب  آن خطب  را ارتجالا در مواضع لزوم انشاء مى فرمود , ديگران با تروى و تأنى بگويند . خطبه يك  صد و هشتاد و چهارم نهج البلاغه يكى از خطب  توحيديه است  كه شريف  رضى رضوان الله عليه در عنوان آن گويد[ : ( و تجمع هذه الخطبه من اصول العلم ما لا تجمعه خطبه](  , و الان هزار و چهارصد و دو سال از هجرت خاتم صلى الله عليه و آله مى گذرد , و قبل از اسلام و بعد از اسلام نوابغ دهر كه طرفداران شعب  علوم عقليه و معارف  عرفانيه , و مدعيان مكاشفات ذوقيه , و قلمداران نامور جهانى بودند در همه اطراف  و اكناف  ارض آمدند و رفتند و منشئات

پاورقى :

1 قبسات  , چاپ  سنگى , ص 321 .

صفحه : 15

دقيق و جليل علمى و قلمى آنان موجود است  , كدام گوهر سخن شناس به خود اجازه مى دهد كه يك  كتاب  گفته هايشان را هموزن يكى از بندهاى همين يك خطبه نهج البلاغه قرار دهد .

وانگهى حالا مى گويند سطح علوم و معارف  بالا گرفته است  و عصر ترقى و تعالى فرهنگ  است  و ماشاء الله شهوت  تأليف  هم عجيب  اوج گرفته است  , مع ذلك  چه كسى را ياراى آن است  كه به اندازه چند بند همين يك  خطبه توحيديه دم برآورد .

كدام اديب  فنان تواند به تقليد صورت  عبارات  او سخن گويد ؟ ! اين[ ( مقامات  حريرى و بديع الزمان همدانى](  و[ ( منشئات  ابوالعلاء معرى](  و [( خطبه هاى ابن نباته](  و[ ( رسائل ابن عميد](  و[ ( مكاتيب  عبدالحميد ]( و ائمه اربعه كتب  ادب[ :  ( بيان و تبيين جاحظ](  و[ ( امالى قالى ]( و[ ( ادب  الكاتب  ابن قتيبه](  و[ ( كامل مبرد](  شاهدند . خليل بن احمد بصرى متوفى 170 هق گويد : ان أفضل كلمه يرغب  الانسان الى طلب  العلم و المعرفه , قول أميرالمؤمنين عليه السلام[ : (  قدر كل امرىء ما يحسن ](  . ( 1 )

ابو عثمان عمرو بن بحر جاحظ صاحب[  ( بيان و تبيين](  متوفى 255 هق , اولين جامع كلمات  قصار امير عليه السلام است  , وى صد كلمه از كلمات قصار اميرالمؤمنين عليه السلام را انتخاب  كرده است  و آن را[ ( مطلوب كل طالب  من كلام اميرالمؤمنين على ابن ابى طالب](   ناميده است  و در وصف  آن كلمات  كامله گفت[ :  (  كل كلمه منها تفى بألف  من پاورقى :

1 روضات  خوانسارى , ص 274 , چاپ  سنگى .

محاسن كلام العرب  ](  , يعنى هر كلمه آن وافى به هزار كلمه نيكوى عرب است  .

و در جلد اول بيان و تبيين در وصف  اين كلام آن جناب  كه فرمود[ : ( قيمه كل امرىء ما يحسن ](  بيانى دارد كه خلاصه اش اين است  : اگر در كتاب  بيان و تبيين من جز همين يك  كلمه اميرالمؤمنين عليه السلام نمى بود در ارزش كتابم كافى , بلكه فوق آن چه مى خواهم حاصل بود . و در بيان و تبيين عبارتش اين است  :

[ (  قال على رحمه الله[ : ( قيمه كل امرىء ما يحسن ](  فلو لم نقف من هذا الكتاب  الا على هذه الكلمه لوجدناها شافيه كافيه , و مجزئه مغنيه , بل لوجدناها فاضله عن الكفايه , و غير مقصره عن الغايه , و أحسن الكلام ما كان قليله يغنيك  عن كثيره و معناه فى ظاهر لفظه , و كان الله عز و جل قد ألبسه من الجلاله , و غشاه من نور الحكمه على حسب  نيه صاحبه و تقوى قائله](  .

ابن خلكان در وفيات  الاعيان معروف  به تاريخ ابن خلكان در ترجمه عبدالحميد الكاتب  معروف  گويد[ : ( ابو غالب  عبدالحميد الكاتب  البليغ المشهور كان كاتب  مروان بن حكم الاموى آخر ملوك  بنى اميه و به يضرب المثل فى البلاغه حتى قيل فتحت  الرسائل بعبد الحميد و ختمت  بابن العميد , و كان فى الكتابه و فى كل فن من العلم و الادب  اماما](  . بعد از آن ابن خلكان از عبدالحميد كاتب  نقل كرد كه وى گفت[ :  ( حفظت  سبعين خطبه من خطب  الاصلع ففاضت

صفحه : 17

ثم فاضت](   , و مقصودش از اصلع اميرالمؤمنين على عليه السلام است  . و نيز ابن خلكان در كتاب  ياد شده در ترجمان ابن نباته صاحب  خطب  گويد [ :( أبو يحيى عبدالرحيم بن نباته صاحب  الخطب  المشهوره كان اماما فى علوم الادب](   , آنگاه از وى نقل كرده است  كه گفت[ :  ( حفظت  من الخطابه كنزا لا يزيده الانفاق الاسعه وكثره , حفظت  مائه فصل من مواعظ على ابن ابى طالب  عليه السلام](  .

منطق نهج كه معيار صدق و محك  حق است  ارج و ارزش انسان به پايه حظ و لذا و از حقائق كليه نوريه حظائر قدس ملكوت  است  چنانكه به صاحب  سرش كميل كامل فرمود[ : ( ان هذه القلوب  او عيه فخيرها أوعاها](  . ( 1 ) هر چند رسول خاتم صلى الله عليه و آله را معجزات  فعلى بسيار است  , ولى بزرگترين معجزه باقيه آن حضرت  الى يوم القيمه كه در حقيقت  صورت كتيبه آن حضرت  است  , قرآن است  كه به تنهايى ناطق به صواب  و فصل خطاب  است  كه آن جناب  خاتم النبيين است  .

قبله مدينه طيبه معجزه فعلى باقى رسول اكرم صلى الله عليه و آله است  . آرى تنها معجزه باقى آن حضرت  قبله مدينه طيبه است  كه

پاورقى :

1 نهج البلاغه , حكمت  147 .

صفحه : 18

بدون اعمال آلات  نجومى و قواعد هيوى و يا در دست  داشتن زيج و ديگر منابع طول و عرض جغرافيايى قبله مدينه را در غايت  دقت  و استواء تعيين فرمود و بسوى كعبه ايستاد و فرمود[ : (  محرابى على الميزاب  ](  . در اين مبحث  اسمى و اسنى در كتاب[  ( دروس معرفه الوقت  و القبله](  به تفصيل بحث  نموده ايم . ( 1 )

دست  حواس از نيل به اثمار معارف  اغصان معتدله شجره نبوت  قصير ( 2 ) , و افكار اليف  به ماديات  در ادراك  آن حسيرند به مثل معروف[  ( رخش مى بايد تن رستم كشد](  , عقل ناصع و قلب  مجتمع و قوه قوى فوق طور عقل را مى شايد كه اسرار خزائن خزان وحى را دريابند , و به حريم فهم لطائف قلبى آنها بار يابند , اين لهجه شيرين نهج است  كه :

[ (  ان أمرنا صعب  مستصعب  لا يحتمله الا عبد مؤمن امتحن الله قلبه للايمان و لا يعى حديثنا الا صدور أمينه و أحلام رزينه ](  . ( 3 ) در اين معنى بياناتى عميق از ديگر وسائط فيض الهى مأثور است  كه هر يك  درى از معرفت  شهودى را كه فوق طور معرفت  فكرى است  , به اختلاف مراتب  و درجات  نفوس به روى آنها مى گشايد كه

پاورقى :

1 يكى از مؤلفات  اين حقير كتاب  دروس معرفه الوقت  و القبله است  كه در تأليف  آن زحمت  بسيار كشيده است  . در اين كتاب  طرق تعيين اوقات  و تحصيل سمت  قبله بلاد و شرح روايات  و اقوال كتب  فقهى در وقت  و قبله و هلال و مسائل بسيار ديگر هر يك  به تفصيل بر اساس براهين رياضيات  عاليه , و مبانى هيئت  و نجوم و آلات  رصدى بيان شده است  .

2 در ابتداى خطبه 159 نهج البلاغه اهل بيت  رسول صلى الله عليه و آله به اغصان معتدله شجره نبوت  , و معارف  آنان به ثمار وصف  شده است[ :  ( أسرته خير أسره و شجرته خير شجره , اغصانها معتدله و ثمارها متهدله ]( .

3 نهج البلاغه , خطبه 187 .

صفحه : 19

احاديث  را نيز مراتب  است  چه در رتبه ظليه قرآن مجيدند و بحث  آن در پيش است  .

صدر المتألهين در شرح اصول كافى در مقام ابتهال از فياض متعال توفيق فهم كلمات  آل عليهم السلام را مسئلت  مى نمايد , و در مقام ابتهاج در تعليقه اش بر فصل هفتم مسلك  خامس اسفار در اتحاد عقل و عاقل و معقول گويد :

[ ( كنت  حين تسو يدى هذا المقام بكهك  من قرى قم , فجئت  زائرا لبنت موسى بن جعفر عليها السلام منها و كان يوم جمعه , فانكشف  لى هذا الامر بعون الله تعالى](  .

تاريخ آن انكشاف  و افاضه , در ضحوه روز جمعه هفتم جمادى الاولى سنه يك هزار و سى و هفت  از هجرت  بود و از عمر صدرالمتألهين پنجاه و هشت  سال قمرى گذشته بود چنانكه در تعليقه ديگرش بر همان فصل ياد شده فرمايد : [ ( تاريخ هذه الافاضه كان ضحوه يوم الجمعه سابع جمادى الاولى لعام سبع و ثلاثين وألف  من الهجره و قد مضى من عمر المؤلف  ثمان و خمسون سنه](  . من اين دو تعليقه را از نسخ اسفارى كه در تملك  دارم نقل كرده ام . علاوه اين كه كلمات  صادر از بيت  عصمت  و وحى پيغمبر و آل نه فقط از حيث  فصاحت  و بلاغت  دستور العمل و سرمايه ادبى عبدالحميدها و ابن نباته هااند , بلكه در جميع شئون و أمور حيات

صفحه : 20

انسانى نهج قويم و طريق مستقيم اند .

كدام زمامدار اجتماع است  كه در نظم مملكت  دارى , و دستورالعمل , مدينه فاضله سازى , و آداب  راعى و رعيت  , ترقيم همانند عهدنامه مالك را به عهده بگيرد ؟ ! اين عهد اردشير و رسائل وزراء و فرمانهاى فرماندهان بسيار در متون سير و تواريخ گواهند .

كدام فرمانده سپاه و امير لشكر در آيين جنگاورى و سلحشورى و مبارزه با دشمن چنانكه در چند فصل قسم اول و دوم نهج از اسدالله آمده است  تواند تعليم آداب  حرب  دهد ؟ ! اين كتاب  سياسه الحروب  هرثمى و كتاب  الحرب عيون الاخبار ابن قتيبه , و آداب  الحرب  مباركشاه و تبصره ارباب الالباب  طرطوسى , و غيرها حجت اند .

كدام عارف  منازل و مراحل پيموده است  كه كلماتش در كنار مشرب  عرفان سر سلسله عارفين على عليه السلام نمودى داشته باشد ؟ ! اين فصوص و فتوحات  و مصباح الانس و تمهيد و در محضر مبارك  نهج البلاغه شهود عدل اند .

كدام حكيم متأله را ياراى اين است  كه در برابر خطبه هاى توحيدى على عليه السلام قلم در دست  گيرد ؟ اين رسائل فارابى و شفا و اشارات  شيخ و قبسات  و اسفار مير و صدرا حاضرند .

حكيم در مقابل[ (  ينحدر عنى السيل ](  به وحشت  است  و عارف  در برابر[ (  و لا يرقى الى الطير ](  به دهشت  .

در وصف  متقين چنان گفت  كه همام شريح شرحه شرحه شد , و در وصف  طبيعت , خفاش و طاوس را چنان آراست  كه بيانش از

صفحه : 21

زبان و بنان امثال من راست  نيايد , بلكه منوچهريهاى خريت  در طبيعت آرائى انگشت  حيرت  به دندان گيرند .

كوتاهى سخن اين كه حق مطلب  همان است  كه خود آن جناب  در خطبه دويست و سى و يكم نهج به كلام بليغ خود فرمود[ : (  و انا لامراء الكلام وفينا تنشبت  عروقه و علينا تهدلت  غصونه ](  ( 1 ) , در همين عبارت  ملاحظه بفرمائيد و در آن غور و تدبر بنماييد , ببينيد اين جمله كوتاه از حيث لفظ و معنى چقدر بلند است  , و خود همين كلام شاهد صادق خود است  كه صادر از امير كلامى چنانى است  . و مثل منى بايد تا چه اندازه قلم فرسائى كند كه تا بتواند حق بيان آن را اداء كند , و يا عاقبت  أمر از عهده آن عاجز بماند .

در نيابد حال پخته هيچ خام

پس سخن كوتاه بايد والسلام

پاورقى :

1 نهج البلاغه , خطبه 231 .

صفحه : 22

و انا لامراء الكلام و فينا تنشبت  عروقه و علينا تهدلت  غصونه ( نهج البلاغه خطبه 231 )

اسناد نهج البلاغه

كلمات  اميرالمؤمنين على عليه السلام نه فقط از حيث  بلاغت  نهج البلاغه است  , بلكه در جميع شئون و امور حيات  انسانى نهجى قويم و طريقى مستقيم است  . سيد رضى رضوان الله عليه چون خود در نظم و نثر ادبى مانند ديگر فنون علمى , قلمى توانا و ذوقى سرشار داشت  شيداى سبك  شيواى كلام امير كلام و دل باخته آن شده , از ديدگاه فن ادبى خود آن را نهج البلاغه ناميد . هر كسى از ظن خود شد يار من .

نهج البلاغه كتابى است  كه اگر در آن به ترتيب  حروف  تهجى از الف  تا يا در هر يك  از معارف  حقه الهيه بحث  و فحص گردد اصول و امهاتى را حائز است  كه هر اصلى خود شجره طيبه فروع و اثمار بسيار است  كه[ ( أصلها ثابت  و فرعها فى السماء توتى أكلها كل حين باذن ربها ](  . صفحه : 23

كلماتى كه هر يك  موضوع مسائل عقلى , و در نهج آنها را ماخذ و اسناد علمى است

مثلا بحث  در اول , آخر , انسان , ايمان , امامت  برهان , بسط , توبه ثواب  , ثبات  جسد , جسم , جلاء , جزاء حق , حساب  , حجاب  , حركت  , حبط ختم , خلق دعاء , دنيا ذكر رب  , رسول , رؤيت  , روع , رزق , رضا زهد , زيغ , زوال سرمد , سبات  , سمع , سعادت  شقاوت  , شأن صورت  , صبر , صراط ضلالت  طلب  , طاعت  , طريقت  , طمأنينه , طهارت  ظل , ظهور , ظلم عدل , علم , عمل , عرفان , عمى غيب  , غفلت  , غفران , غنى فكر , فعل , فؤاد قضا , قدر , قلب  , قرب  , قبض , قول كتاب  , كلام ليل , لقاء موت , ملك  نور , نبوت  , نفس وجود , وحدت  , وجه , وحى , ولايت  , وزن , تقوى همت  , هدايت  , هجرت  يوم , يقظه , يقين . و نظائر آنها از موضوعاتى در حكمت  متعاليه هستند كه در كلمات  اميرالمؤمنين عليه السلام چه در نهج و چه در غير آن در پيرامون هر كدام مأخذ و اسناد و مدارك مهمى توان يافت  كه در پرتو ولايت  به عمق احكام و مسائل آنها پى توان برد , چنانكه اساطين عرفان و حكمت  متعاليه در امور مذكوره به كلام آن امام الكل فى الكل در كتب  قيمه شان استناد جسته و مى جويند . صفحه : 24

كلام صدرالمتألهين قدس سره در پيرامون كلام اميرالمؤمنين عليه السلام مثلا صدرالمتألهين در الهيات  اسفار در نفى زيادت  صفات  از ذات  واجب , و به عبارت  أخرى در عينيت  صفات  كماليه با ذات  احديت  به خطبه نخستين نهج البلاغه تمسك  و تبرك  جسته گويد :

[ ( و قد وقع فى كلام مولانا و امامنا مولى العارفين و امام الموحدين ما يدل على نفى زياده الصفات  لله تعالى بابلغ وجه و آكده حيث  قال فى خطبه من خطبه المشهوره :  اول الدين معرفته و كمال معرفته التصديق به , الخ ](  ( 1 )

و همچنين ديگر اعلام از خاص و عام از صدر اسلام تا اين زمان در فنون گوناگون مؤلفاتشان , از علوم ادبيه تا عرفان نهايى از كلمات  آن ولى الله اعظم و امام انام تبرك  مى جويند و بدان استشهاد مى نمايند كه نقل و حكايت  طايفه اى از آنها خود مستلزم تأليف  كتابى كلان خواهد شد . بر اثر عظم مقام و منزلت  گفتار آن جناب  كه مسحه اى از علم الهى , و قبسى از نور مشكوه رسالت  , و نفحه اى از شميم رياض امامت پاورقى :

1 فصل 4 , موقف  2 , الهيات  اسفار .

صفحه : 25

است  , از زمانش تاكنون بسيارى از اعاظم علماء در جمع آورى كلماتش سعى بليغ مبذول داشتند و اهتمام بسزا اعمال نمودند .

عبيدالله بن ابى رافع كاتب  امير عليه السلام جامع قضاياى آن حضرت شيخ طوسى قدس سره متوفى 460 هدر فهرست  آورده كه[ ( عبيدالله بن ابى رافع](  كاتب  اميرالمؤمنين عليه السلام قضاياى آن حضرت  را جمع كرده است[ :  ( عبيد الله بن ابى رافع رضى الله عنه كاتب  اميرالمؤمنين عليه السلام له كتاب  قضايا اميرالمؤمنين عليه السلام , اخبرنا به احمد بن عبدون الى قوله : عن محمد بن عبيدالله بن ابى رافع عن ابيه عن جده عن اميرالمؤمنين عليه السلام و ذكر الكتاب  بطوله](  .

زيد بن وهب  جهنى مخضرم جامع خطب  امير عليه السلام

و نيز شيخ طوسى در همين كتاب  فهرست  فرمود[ : ( زيد بن وهب  له كتاب خطب  اميرالمؤمنين عليه السلام على المنابر فى

صفحه : 26

الجمع و الاعياد وغير هما , اخبرنا احمد بن محمد الى قوله : عن أبى مخنف  لوط بن يحيى عن ابى منصور الجهنى عن زيد بن وهب  قال خطب اميرالمؤمنين عليه السلام و ذكر الكتاب](   .

عبيد و زيد اول كسى اند كه , آن قضايا , و اين خطب  امير عليه السلام را جمع كرده است

[ ( زيد بن وهب](   مكنى به[ ( ابو سليمان جهنى كوفى مخضرم](  است  , و مخضرم كسى است  كه جاهليت  و اسلام را درك  كرده است  . زيد جهنى در عهد رسول الله صلى الله عليه و آله اسلام آورد و قصد تشرف  به خدمت  آن حضرت را كرده است  و لكن پيش از آنكه به زيارتش نايل آيد , رسول الله صلى الله عليه و آله به جوار قدس الهى رحلت  كرد , لذا زيد را از صحابه نمى شمارند بلكه از تابعين مى دانند و از كبار تابعين بود و در 96 هوفات كرد و از اسناد مذكور شيخ طوسى مستفاد است  كه كتاب  عبيد و زيد در زمان وى وجود داشتند . و بايد اين دو نفر اول كسى باشند كه آن قضاياى امير عليه السلام را جمع كرده است  و اين خطب  آن جناب  را .

محمد بن قيس بجلى جامع قضاياى على عليه السلام

بعد از[ ( عبيد الله بن ابى رافع](  در جمع آورى قضاياى صفحه : 27

اميرالمؤمنين عليه السلام بايد[ ( محمد بن قيس بجلى](  را كه از اصحاب امام باقر عليه السلام بود , نام برد . چنانكه باز شيخ طائفه در فهرست فرمود[ : ( محمد بن قيس البجلى له كتاب  قضايا اميرالمؤمنين عليه السلام اخبرنا به جماعه منهم محمد بن محمد بن النعمان الخ](  .

ابراهيم بن حكم فزارى جامع خطب  امير عليه السلام

و بعد از[ ( زيد بن وهب  جهنى](  در جمع آورى خطب  آن جناب  بايد[ ( ابراهيم بن حكم بن ظهير فزارى](  را نام برد كه در حدود سنه يكصد و هشتاد مى زيست  , باز چنانكه در فهرست  مذكور آمده است[ :  ( ابراهيم بن الحكم بن ظهير الفزارى أبو اسحق صاحب  التفسير عن السدى صنف  كتبا منها كتاب  الملاحم و كتاب  خطب  على عليه السلام الخ](  .

اصبغ از خواص امير عليه السلام و راوى عهد اشتر و وصيت  به محمد بن حنفيه

از خواص اميرالمؤمنين عليه السلام[ ( اصبغ بن نباته رحمه الله عليه]( كه عهد اشتر و وصيت  امير عليه السلام به فرزندش محمد بن حنفيه را صفحه : 28

روايت  كرده است  . در فهرست  مذكور فرمود :

[ ( الا صبغ نباته رحمه الله كان من خاصه اميرالمؤمنين عليه السلام و عمر بعده و روى عهد مالك  الاشتر الذى عهده اليه اميرالمؤمنين عليه السلام لما ولاه مصر , وروى وصيه اميرالمؤمنين عليه السلام الى ابنه محمد بن الحنفيه . اخبرنا بالعهد ابن ابى جيد عن محمد بن الحسن الى قوله : عن سعد بن طريف  عن الاصبغ بن نباته عن اميرالمؤمنين عليه السلام . و اما الوصيه فأخبرنا بها الحسين بن عبيدالله الى قوله : عن سعد بن طريف  عن الاصبغ بن نباته المجاشعى قال : كتب  اميرالمؤمنين عليه السلام الى ولده محمد بن الحنفيه بوصيته الخ](  .

انتساب  عهد مالك  به امير عليه السلام منحول نيست

با اين بيان محكم و مسند شيخ الطائفه هر گونه دغدغه اى در عهد اشتر مطرود است  . مثلا تفوه شود كه در عهد اردشير چنين آمد و بزرگمهر چنين گفت  و در عهد فلان و بهمان چنان است  و برخى از عبارات  آنها با فلان عبارت  عهد مالك  مشابهت  دارد و شايد عهد مالك  منحول به امير عليه السلام باشد . هر چند در چنين عهدهاى فرماندهان امكان مشابهت  با برخى از دستورها مى رود , ولى موجب  نمى شود كه عهد مالك  از منشئات  امير عليه السلام نباشد . ما به اهميت  عهد اردشير و كلمات  بزرگمهر و ديگر انديشمندان پيشين اعتراف

صفحه : 29

داريم , ولى طعم گفتار على عليه السلام ديگر است  و سبك  كلام وى ديگر . اگر چه حسن فروشان به جلوه آمدند

كسى به حسن و ملاحت  به يار ما نرسد

در دعائم الاسلام عهد مذكور اعنى عهد اشتر را از نبى روايت  كرده است  ( هذا العهد مروى عن النبى صلى الله عليه و آله ) .

اما وصيت  نامبرده , آن را سيد رضى در قسم دوم نهج آورده است[ :  ( ومن كتاب  له عليه السلام للحسن بن على](  , و همچنين ابن شعبه در تحف العقول . و لكن كلينى در باب  نوزدهم نكاح كافى قسمتى از آخر آن را به دو روايت  نقل كرده است  و در روايت  دوم تصريح فرمود كه[ : ( كتب  بهذه الرساله اميرالمؤمنين صلوات  الله عليه الى ابنه محمد](  و اسنادش با اسناد شيخ در فهرست  منتهى مى شود به[ ( جعفر بن محمد الحسينى عن على بن عبدك  الصوفى عن الحسن بن طريف  عن الحسين بن علوان عن سعد بن طريف  عن الاصبغ بن نباته عن اميرالمؤمنين عليه السلام كه هر دو يكى است  . به جلد هفدهم بحار , ص 56 , طبع كمپانى نيز رجوع شود](  .

اسماعيل بن مهران از اصحاب  امام رضا عليه السلام و راوى او و جامع خطب حضرت  امير عليه السلام

ديگر از جمع آورندگان خطب  حضرت  امير عليه السلام[ ( اسمعيل صفحه : 30

بن مهران بن محمد بن ابى نصر زيد السكونى](  است  .

شيخ طوسى در فهرست  گويد كه وى[ ( لقى الرضا عليه السلام و روى عنه وصنف  مصنفات  كثيره , منها كتاب  خطب  اميرالمؤمنين عليه السلام](  . ابو اسحق ابراهيم قمى جامع قضاياى امير عليه السلام

ديگر از كسانى كه قضاياى امير عليه السلام را جمع كرده است[  ( ابو اسحق ابراهيم بن هاشم قمى است](   شيخ طوسى در فهرست  گويد[ : ( انه لقى الرضا عليه السلام و الذى اعرف  من كتبه كتاب  النوادر و كتاب  قضايا اميرالمؤمنين عليه السلام اخبرنا بهما جماعه من اصحابنا الخ](  . صالح بن ابى حماد رازى جامع خطب  امير عليه السلام

ديگر از كسانى كه خطب  امير عليه السلام را جمع كرده است[  ( صالح بن ابى حماد رازى](  است  , عالم جليل نجاشى متوفى 405 ه

صفحه : 31

در كتاب  رجال فرمود كه وى[ ( لقى ابا الحسن العسكرى ( يعنى امام على نقى ) عليه السلام له كتب  منها كتاب  خطب  اميرالمؤمنين عليه السلام](  . هشام كلبى متوفى 206 هجامع خطب  امير عليه السلام

و ديگر از جامع خطب  ,[ ( هشام بن محمد بن سائب  كلبى](  است  . وفات محمد بن سائب  چنانكه ابن نديم در فهرست  آورده 146 هبود و از علماى مشهور است  و هشام خدمت  حضرت  امام جعفر صادق عليه السلام رسيد , نجاشى گويد :

[ ( كان يختص بمذهبنا وله الحديث  المشهور قال اعتللت  عله عظيمه , نسيت  علمى فجلست  الى جعفر بن محمد عليه السلام فسقانى العلم فى كأس فعاد الى علمى , وله كتب  كثيره منها كتاب  الخطب](   .

هر چند نجاشى بطور اطلاق گفت[ :  ( كتاب  الخطب](   ولى ابن نديم در فهرست  تصريح نموده است  كه مراد خطب  اميرالمؤمنين على عليه السلام است و ابن نديم وفات  هشام را 206 هگفته است  .

ابراهيم نهمى و مدائنى جامع خطب  امير عليه السلام

و ديگر از جامع خطب  ,[ ( ابو اسحق ابراهيم بن سليمان نهمى صفحه : 32

كوفى](  است  , نجاشى در رجال و شيخ طوسى در فهرست  آورده اند كه[ : ( له كتب  منها كتاب  الخطب](   .

ديگر از جامع خطب  ,[ ( مدائنى](  مورخ معروف  است  . ابن نديم در فهرست  گويد[ : ( ابوالحسن على بن محمد مدائنى در سن نود و سه سالگى در 225 هوفات  كرده است](   . خوانسارى در روضات  آورده است[ :  ( ابوالحسن المدائنى الاخبارى صاحب  كتاب  الاخبار و التواريخ الكثيره التى تزيد على مأتى كتاب  منها كتاب  خطب  اميرالمؤمنين عليه السلام](  . در فهرست  ابن نديم چنانكه در طبع مصر آمده است  در تعداد كتب  مدائنى دوبار آمده است  كه[ ( له كتاب  خطب  النبى صلى الله عليه و آله]( ظاهرا دومى بايد كتاب  خطب  على عليه السلام باشد .

عبدالعزيز جلودى جامع خطب  و رسائل و اشعار امير عليه السلام [ ( عبدالعزيز بن يحيى بن احمد بن عيسى جلودى](  , جامع خطب  و مواعظ و رسائل و كتب  و قضا و دعاى امير عليه السلام و نيز جامع اشعار منسوب  به آن حضرت  است  . جدش عيسى جلودى از اصحاب  ابى جعفر امام باقر عليه السلام است  , عالم جليل نجاشى در رجال گويد :

صفحه : 33

[ ( له كتب  قد ذكرها الناس منها كتاب  مسند اميرالمؤمنين عليه السلام , كتاب  خطبه عليه السلام , كتاب  شعره عليه السلام , كتاب  قضاء على عليه السلام , كتاب  رسائل على عليه السلام , كتاب  مواعظه عليه السلام , كتاب الدعاء عنه عليه السلام](  , و چندين كتاب  ديگر نيز از اميرالمؤمنين عليه السلام نوشته و نجاشى ذكر كرده است  .

اينجانب  اكثر اشعار ديوان منسوب  به امير عليه السلام را از ديگران يافته است  و همه را با ذكر ماخذ و مصادر در تكلمه منهاج البراعه ( 1 ) آورده است  .

بسيارى از اشعار ديوان بيان روايات  مروى از آن جناب  است  كه ديگران به نظم در آوردند و چون مضمون آنها از امير عليه السلام است  اشعار را به آن حضرت  نسبت  داده اند مثل ابيات[  ( يا حار همدان من يمت  يرنى الخ]( كه سيد حميرى قول امير عليه السلام به حارث  همدانى را به نظم آورده است , و اصل خبر را شيخ مفيد در مجلس اول امالى خود نقل كرده است  , و پس از نقل خبر گفت[ :  ( قال جميل بن صالح و انشدنى ابو هاشم السيد الحميرى الخ](  .

و از آن جمله است  اشعار بسيارى در ديوان كه نصايح امام به فرزندش امام حسن عليه السلام و امام حسين عليه السلام كه وصاياى آن جناب  را به سبطين به نظم در آوردند و از اينروى اشعار به خود آن حضرت  انتساب  داده شد . علاوه اينكه سبك  اشعار از حيث  بلاغت  و فصاحت  نسبت  به ديگر كلمات  امير عليه السلام چون خطب  و رسائل و

پاورقى :

1 ص 306 315 , ج 1 .

صفحه : 34

حكم نهج و غير آن بسيار متفاوت  است  و سست  به نظر مىآيد , ظاهرا بايد گفت  رجزهايى كه از آن حضرت  نقل شده است  اسناد آنها به آن جناب  خالى از قوت  نيست  كه سيرت  ابطال عرب  در ميدان مبارزه اين بود . بسيارى از اشعار[ ( على بن ابى طالب  قيروانى](  به آن جناب  نسبت داده شده كه اشتراك  در اسم موجب  اين اشتباه شده است  . حضرت  عبدالعظيم حسنى جامع خطب  امير عليه السلام

[ ( حضرت  عبدالعظيم بن عبدالله حسنى علوى عليه السلام](  مدفون در مسجد شجره در رى , كتابى جامع خطب  اميرالمؤمنين عليه السلام تأليف  كرده است [ .( الامام على بن موسى الرضا عليه السلام قد نص على زيارته قال من زار قبره وجبت  له على الله الجنه](  . در رجال نجاشى آمده است  كه[ : ( له كتاب  خطب  اميرالمؤمنين عليه السلام](  و همچنين در خلاصه علامه . ابراهيم ثقفى جامع خطب  و رسائل امير عليه السلام

[ ( ابراهيم بن محمد بن سعيد ثقفى كوفى](  از اخلاف  سعد بن صفحه : 35

مسعود ثقفى عم مختار بن ابى عبيده ثقفى , متوفى 283 هجامع خطب  و رسائل امير عليه السلام است  . نجاشى در رجال گويد :

[ ( وله تصنيفات  كثيره انتهى الينا , منها كتاب  رسائل اميرالمؤمنين عليه السلام و اخباره , كتاب  الخطب  السائره . مات  ابراهيم بن محمد الثقفى سنه ثلاث  و ثمانين ومأتين](  , نجاشى از جمله كتب  او را[ ( الخطب  المقريات](   آورده و شيخ طوسى در فهرست  كتاب[  ( الخطب المعربات](   و ظاهرا بايد اين دو يكى باشند .

محمد بن قيس

[ ( محمد بن قيس بجلى كوفى](  متوفى سنه 151 هاز اصحاب  امام باقر و صادق عليهما السلام , نجاشى در رجال و شيخ در فهرست  و علامه در خلاصه فرموده اند[ : ( له كتاب  قضايا اميرالمؤمنين عليه السلام](  . محمد بن خالد برقى

[ ( محمد بن خالد برقى](  از اصحاب  امام موسى بن جعفر و امام صفحه : 36

رضا و امام جواد عليهم السلام نجاشى گويد[ : ( له كتب  منها كتاب الخطب](   .

محمد بن احمد كوفى صابونى

[ ( محمد بن احمد بن ابراهيم جعفى كوفى](  معروف  به صابونى , نجاشى گويد[ : ( له كتب  منها كتاب  الخطب](   .

محمد بن عيسى اشعرى

[ ( محمد بن عيسى بن عبدالله الاشعرى](  , نجاشى گويد[ : ( دخل على الرضا عليه السلام و سمع منه وروى عن ابى جعفر الثانى ( يعنى الامام الجواد عليه السلام ) له كتاب  الخطب](   .

جاحظ نخستين كسى كه جامع كلمات  قصار امير عليه السلام است [ ( ابو عثمان عمرو بن بحر جاحظ](  صاحب[  ( بيان و تبيين](  متوفى صفحه : 37

255 ه , صد كلمه از كلمات  قصار اميرالمؤمنين عليه السلام را انتخاب كرده است  و آن را[ ( مطلوب  كل طالب  من كلام اميرالمؤمنين على ابن ابى طالب](   ناميده است  و حكم وى درباره آن صد كلمه اين است[ :  ( كل كلمه منها تفى بألف  من محاسن كلام العرب](   , يعنى هر كلمه آن به هزار كلام نيكوى عرب  , وافى است  .

در جلد اول بيان و تبيين ( 1 ) گويد : قال على رحمه الله[ : (  قيمه كل امرىء ما يحسن ](  فلو لم نقف  من هذا الكتاب  الا على هذه الكلمه لوجدناها شافيه كافيه و مجزئه مغنيه بل لوجدناها فاضله عن الكفايه و غير مقصره عن الغايه . سخنش بطور خلاصه اين است  كه اگر در كتاب  بيان و تبيين من جز همين يك  كلمه اميرالمؤمنين عليه السلام[ (  قيمه كل امرىء ما يحسن ](  نمى بود هر آينه در ارزش كتابم كافى بلكه فوق آنچه مى خواهم حاصل بود .

اين صد كلمه منتخب  جاحظ را ,[ ( كمال الدين ميثم بن على بن ميثم بحرانى](  معروف  به ابن ميثم يكى از شراح نهج البلاغه شرح كرده است  , و همچنين[ ( رشيد و طواط](  و[ ( عبدالوهاب](   شرح كرده اند كه مجموعا در يك  مجلد به تصحيح و همت  مرحوم محدث  ارموى به طبع رسيده است  . پاورقى :

1 ص 83 , طبع مصر , 1380 ه

صفحه : 38

دو رساله نهج البلاغه چيست  , و ما هو نهج البلاغه

پيش از جاحظ كسى كه به اين عنوان كلمات  قصار امير عليه السلام را گرد آورده باشد نه ديده ايم و نه شنيده ايم , چنانكه رساله موجز و مفيد[ ( نهج البلاغه چيست](   بر اين مدعى شاهد صادق است  كه گويد : نخستين كسى كه به جمع كلمات  قصار حضرت  على عليه السلام مبادرت  نموده جاحظ متوفى به سال 255 بود كه به نام[ ( مائه كلمه](  مشهور گرديد .

در رساله نامبرده 66 شرح بر نهج البلاغه و چندين شرح بر بعضى از خطب  و رسائل و كلمات  قصار آن حضرت  معرفى شده است  . و در تسميه مذكور ناظر به رساله ارزشمند و ارجمند[ ( ما هو نهج البلاغه](  تأليف  شهرستانى است چنانكه در آغاز آن آمده است[ :  ( و نخستين بار است  كه راجع به نهج البلاغه در زبان فارسى رساله اى نگاشته شده و پيش از اين جناب  سيد اجل آقاى سيد هبه الدين شهرستانى در اين موضوع رساله اى به نام[ ( ما هو نهج البلاغه](  مرقوم و به سال 1352 در بغداد چاپ  شده و در اين رساله بسيارى از مطالب  آن ترجمه گرديده است  .

صفحه : 39

اين دو رساله فارسى و عربى را در موضوع خود اهميتى بسزا است  . در[ ( ما هو نهج البلاغه](  مباحثى عديده در پيرامون نهج البلاغه عنوان شده است كه هر مبحث  آن حائز تحقيقاتى در خور تحسين و تقدير است  . مرحوم امينى قدس سره در مجلد رابع[ ( الغدير](  هشتاد و يك  شرح نهج را معرفى كرده است  , و قريب  دو برابر آن را مرحوم طهرانى در چهاردهم ذريعه .

ابن ابى الحديد شارح نهج و جامع كلمات  قصار امير عليه السلام ابن ابى الحديد شارح نهج البلاغه پس از اتمام شرح , هزار كلمه از كلمات  قصار منسوب  به امير عليه السلام را كه در نهج البلاغه نيامده است , نقل كرده است  و اين هزار كلمه به عنوان[ ( حكم منثوره](  در بيروت جداگانه به طبع رسيده است  , و يك  بار نيز در نجف  با انضمام كلمات ديگر منسوب  به آن حضرت  چاپ  شده است  .

ابن ابى الحديد در آخر شرح گويد :

[ ( هذا آخر ما دونه الرضى ابو الحسن رحمه الله عليه من كلام اميرالمؤمنين عليه السلام فى نهج البلاغه قد اتينا على شرحه بمعونه الله تعالى . و نحن الان ذاكرون ما لم يذكره الرضى مما نسبه قوم اليه صفحه : 40

فبعضه مشهور عنه , و بعضه ليس بذلك  المشهور , لكنه قد روى عنه و عزى اليه و بعضه من كلام غيره من الحكماء لكنه كالنظير لكلامه و المضارع لحكمته , الخ](  .

آمدى و غرر و درر

حدود يك  قرن بعد از شريف  رضى رحمه الله عليه , عالم اوحدى[ ( عبدالواحد بن محمد تميمى آمدى](  متوفى 510 هـ ق يازده هزار و پنجاه كلمه از كلمات  قصار امير - عليه السلام - را به نام[ ( غرر الحكم و درر الكلم](  به ترتيب  حروف  تهجى گرد آورده است  و[ ( آقا جمال خوانسارى ]( متوفى 1125 هـ ق آن را به فارسى شرح كرده است  كه در هفت  جلد با ضميمه رساله شرح[ ( اخبار طينت](   آقا جمال مذكور به همت  و تصحيح مرحوم محدث  ارموى به طبع رسيده است  .

و خود متن غرر و درر يكبار در صيدا و يك  بار در نجف  چاپ  شده است  . در غرر و درر آمدى بسيارى از كلمات  امير عليه السلام در بيان عالم امر و بخصوص در معرفت  نفس , اهميت  بسزا دارند . و تا آنجا كه نگارنده آگاه است  كتابى به اين تفصيل در جمع آورى كلمات  قصار امير عليه السلام تدوين نشده است  .

صفحه : 41

ابو عبدالله قضاعى و دستور معالم الحكم

ولادت  سيد رضى 359 و وفات  او 406 هق است  , در همان زمان سيد رضى , ابو عبدالله قضاعى ( ابو عبدالله محمد بن سلامه بن جعفر بن على بن حكمون بن ابراهيم بن محمد بن مسلم قضاعى شافعى ) صاحب  كتاب[  ( شهاب  الاخبار ]( متوفى 16 ذى القعده 454 هق در مصر , قسمتى از كلمات  امير كلام عليه السلام را به نام[ ( دستور معالم الحكم و مأثور مكارم الشيم](  در نه باب  جمع آورى كرده است  و سلسله سند روايى برخى از آنها را آورده است . در ديباچه آن بعد از خطبه گويد :

[ ( اما بعد , فانى لما جمعت  من حديث  رسول الله صلى الله عليه وسلم الف  كلمه و مائتى كلمه فى الوصايا والامثال و المواعظ و الاداب  و ضمنتها كتابا و سميته بالشهاب  , سالنى بعض الاخوان ان اجمع من كلام اميرالمؤمنين على بن ابى طالب  صلوات  الله عليه نحوا من عدد الكلمات المذكوره و ان اعتمد فى ذلك  على ما ازويه واجده فى مصنف  من اثق به وارتضيه . . . الى قوله : و قد اعلمت  عند الكلمه التى ازويها علامه يستدل على راويها على ما ابينه آخر هذا الكتاب  , و ذكرت  اسانيد الاخبار الطوال , و اعلمت  على ما كان منها وجاده جيما , الخ](  . صفحه : 42

يك  طريق سند روايى كلام امير عليه السلام به كميل در نهج در باب  چهارم آن كلام حضرت  امير عليه السلام را به كميل كه در عداد حكم نهج البلاغه است  اين چنين روايت  كرده است  : اخبرنى محمد بن منصور بن عبدالله عن ابى عبدالله التسترى اجازه , قال اخبرنا ابوالفضل محمد بن عمر بن محمد الكوكبى اديب  , قال حدثنا سليمان بن احمد بن ايوب  , قال حدثنا محمد بن عثمان بن ابى شيبه , قال حدثنا ضرار بن صرد , قال حدثنا عاصم بن حميد , قال حدثنا ثابت  بن ابى صفيه ابو حمزه الثمالى عن عبدالرحمن بن جندب  عن كميل بن زياد قال اخذ اميرالمؤمنين على بن ابى طالب  عليه السلام بيدى فأخر جنى الى ناحيه الجبان فلما اصحر تنفس صعداء ثم قال : يا كميل ان هذه القلوب  اوعيه فخيرها اوعاها للعلم , الخ](  . بالجمله اين كتاب  يكى از ماخذ و مصادر روايى مهم كلمات  اميرالمؤمنين عليه السلام در نهج است  و در سنه 1332 هدر مصر به طبع رسيده است  . كلام مسعودى درباره خطب  امير عليه السلام

مسعودى ( ابوالحسن على بن الحسين بن على المسعودى )

صفحه : 43

متوفى 346 هكه حدود سيزده چهارده سال قبل از ولادت  سيد رضى وفات  كرده است  در مروج الذهب  ( 1 ) گويد[ : ( و الذى حفظ الناس عنه عليه السلام من خطبه فى سائر مقاماته اربعمائه خطبه و نيف  و ثمانون خطبه يوردها على البديهه و تداول الناس ذلك  عنه قولا و عملا](  .

عجب  اينكه شريف  رضى با قرب  عهد به زمان مسعودى حدود نصف  آنچه را كه مسعودى گفته است  در نهج آورده است  و يا كمتر از آن را . ابن خلكان در وفيات  الاعيان معروف  به تاريخ ابن خلكان گويد : [ ( ابو غالب  عبدالحميد الكاتب  البليغ المشهور , كان كاتب  مروان بن الحكم الاموى آخر ملوك  بنى اميه](  و به يضرب  المثل فى البلاغه حتى قيل : فتحت  الرسائل بعبد الحميد و ختمت  بابن العميد , و كان فى الكتابه وفى كل فن من العلم و الادب  اماما . . . قال حفظت  سبعين خطبه من خطب الاصلع ففاضت  ثم فاضت  , و يعنى بالاصلع اميرالمؤمنين عليا عليه السلام]( .

و نيز ابن خلكان در وفيات  گويد :

[ ( ابو يحيى عبدالرحيم بن نباته صاحب  الخطب  المشهوره كان اماما فى علوم الادب  قال حفظت  من الخطابه كنزا لا يزيده الانفاق الا سعه وكثره , حفظت  مائه فصل من مواعظ على بن ابى طالب  عليه السلام](  . پاورقى :

1 ص 431 , ج 2 , ط مصر .

صفحه : 44

كتاب[  ( نثر اللئالى](  و جيزه اى است  كه حاوى قسمتى از كلمات  سيد الاولياء عليه السلام به ترتيب  حروف  تهجى در بيست  و نه باب  است  اين كتاب  دو بار تاكنون به طبع رسيده و يك  بار با چند رساله ديگر به چاپ سنگى , و بعد از آن چاپ  سربى حروفى با كتاب[  ( ابى الجعد](  و كتاب [( طب](   ابى عتاب  عبدالله بن بسطام و برادرش حسين بسطام كه اين سه كتاب  به فرمان حضرت  آيه الله حاج آقا حسين بروجردى قدس سره الشريف در 1377 هق در يك  مجموعه به تصحيح اين كمترين حسن حسن زاده آملى به طبع رسيده است  .

مرحوم استاد ذوفنون جناب  علامه حاج ميرزا ابوالحسن شعرانى رضوان الله تعالى عليه تنى چند از كبار صحابه و سنام تابعين را كه خطب  و كتب  و سائر كلمات  اميرالمؤمنين عليه السلام را جمع كرده اند در مقاله اى بسيار ارزشمند كه در اول شرح ما بر نهج البلاغه به طبع رسيده است  نام برده است  , و همچنين در مقاله علميه گرانقدر ديگرش كه در اول شرح مولى صالح قزوينى مطبوع است  .

و نيز عالم جليل مرحوم على بن عبدالعظيم تبريزى خيابانى در صيام وقايع الايام ( 1 ) عده كثيرى از اعاظمى كه كلمات  آن جناب  را جمع آورى نموده اند نام برده است  .

اين كمترين بسيارى از ماخذ و مدارك  نقل نهج البلاغه را از جوامع روايى و كتب  سير و غزوات  و مجموعه ها و سفينه هاى علمى تحصيل كرده است  , و اهتمام كلى اين بود كه منابع نقل قبل از جناب

پاورقى :

1 ص 349 , چاپ  سنگى .

صفحه : 45

رضى و نهج باشد و شايد در حدود دو سوم مدارك  آن بدست  آمده باشد و قسمتى از آنها در مواضع مختلف  تكلمه[ ( منهاج البراعه فى شرح نهج البلاغه](  كه در پنج جلد تدوين و تنظيم شد و به طبع رسيد به مناسباتى ذكر شده است  . و نيز غير از مدارك  , مستدركاتى هم يادداشت  كرده است كه گويا در كميت  كمتر از خود نهج نيست  .

اگر كسى با عنايت  در ابتداى هر خطبه و كتاب  همين پنج مجلد مطبوع تفحص بفرمايد در نحوه اهتمام و دقت  و تحمل در جمع آورى و تحصيل مصادر كلمات  آن جناب  ارزش و قدر كار را بدست  مىآورد و آن را مغتنم مى شمارد . لااقل به عنوان نمونه به ابتداى مختار دوم از كتب  و رسائل رجوع شود . و اخيرا آقايانى هم در اين فكر مفيد و مثمر زحماتى شايان كشيده اند و خدمتهاى علمى ارزشمند كرده اند , شكرالله مساعيهم الجميله , از آن جمله اند :

[ ( 1 ( مستدرك  نهج البلاغه و مدارك  نهج البلاغه و دفع الشبهات  عنه]( , تأليف  الهادى كاشف  الغطاء , به عربى در بيروت  به طبع رسيده است  . [ ( 2 ( نهج السعاده فى مستدرك  نهج البلاغه تأليف  محمد باقر المحمودى به عربى در نجف  اشرف  طبع شده است  .

[ ( 3 ( مصادر نهج البلاغه و اسانيده](  تأليف  عبدالزهراء الحسينى الخطيب  به عربى , در نجف  اشرف  به چاپ  رسيده است  .

[ ( 4 ( استناد نهج البلاغه](  تأليف  امتياز على خان العرشى قدم له صفحه : 46

و عنى بنشره الشيخ عزيزالله العطاردى به عربى در طهران به چاپ  رسيده است  .

[ ( 5 ( بحثى كوتاه پيرامون نهج البلاغه و مدارك  آن](  تأليف  رضا استادى به فارسى به چاپ  رسيده است  .

و اما مدخل :

صفحه : 47

اللهم بلى لا تخلو الارض من قائم الله بحجه

( نهج البلاغه حكمت  68 )

موضوع اين و جيزه[ ( انسان كامل از ديدگاه نهج البلاغه](  است  و غرض , اثبات  وجوب  وجود چنين فردى بدوام در نشأه عنصرى است  . ولى الله اعظم وصى ( 1 ) عليه السلام در اوصاف  اولياء الله اعم از رسول و نبى و وصى و ولى بياناتى دارد كه مانند ديگر بياناتش هر يك  در موضوع خود اصلى پايدار و دستورى استوار است  .

جناب  شريف  رضى رضوان الله عليه برخى از آنها را در نهج البلاغه نقل كرده است  , ما به ذكر طايفه اى از اين اصول منقول در نهج تبرك پاورقى :

1 امير عليه السلام در صدر اسلام , در زمان رسول صلى الله عليه و آله و پس از ارتحال آن حضرت  به وصى معروف  و معهود بود , اين خوشه چين خرمن ولايت  در جلد دوم تكمله منهاج البراعه فى شرح نهج البلاغه مقاله اى به عنوان[ ( هدايه و ارشاد](  در اين موضوع نوشت  و شواهدى چند از گفته هاى كبار صحابه و سنام مسلمين را با ذكر منابع و ماخذ ياد آور شده است  , جز اينكه بنى اميه اتفاق كرده بودند كه آثار على عليه السلام را محو كنند , اين نه قول من است  , قول فخر رازى در تفسير كبيرش است  , وى در تفسير سوره فاتحه و در مسئله فقهى جهر به بسم الله الرحمن الرحيم گويد ( ص 160 , ج 1 , چاپ  استانبول[ : ( ( و ذلك  يدل على اطباق الكل على ان عليا كان يجهر ببسم الله الرحمن الرحيم , ان عليا عليه السلام كان يبالغ فى الجهر بالتسميه فلما وصلت  الدوله الى بنى اميه بالغوا فى المنع من الجهر سيعا فى ابطال آثار على عليه السلام ان الدلائل العقليه موافقه لنا و عمل على بن ابى طالب  عليه السلام معنا و من اتخذ عليا اماما لدينه فقد استمسك  بالعروه الوثقى فى دينه ونفسه](  . انتهى كلام الرازى بالفاظه . ( مؤلف  ) .

صفحه : 48

مى جوييم و از اين مأدبه ها و مائده هاى ولايت  كه[ ( عليها مسحه من العلم الالهى](  توشه مى گيريم و در پيرامون كلمات  حضرتش بقدر بضاعت  مزجات خود اشاراتى داريم ,[ ( ان الهدايا على مقدار مهديها](  . حدود يك  صد و چهل مورد نهج البلاغه , كلام امير عليه السلام را در موضوع نامبرده يافتيم كه هر موردى خود مشرب  آب  حيات  , و منبع شراب  طهور است  , ولى بلحاظ اختصار به ذكر بعضى از آنها اقتصار مى كنيم : بسم الله مجريها و مرساها

1 خطبه يكم :

[ (  واصطفى سبحانه من ولده انبياء اخذ على الوحى ميثاقهم و على تبليغ الرساله امانتهم لما بدل اكثر خلقه عهد الله اليهم . . . فبعث  فيهم رسله و واتر اليهم انبيائه ليستأدو هم ميثاق فطرته . . . و يثيروا لهم دفائن العقول . . . و لم يخل الله سبحانه خلقه من نبى مرسل او كتاب منزل او حجه لازمه او مجحه قائمه . رسل لا تقصر بهم قله عددهم و لا كثره المكذبين لهم من سابق سمى له من بعده , او غابر عرفه من قبله , على ذلك نسلت  القرون و مضت  الدهور و سلفت  الاباء و خلفت  الابناء الى ان بعث الله سبحانه محمدا رسول الله

صفحه : 49

صلى الله عليه و آله لانجاز عدته و تمام نبوته مأخوذا على النبيين ميثاقه , مشهوره سماته كريما ميلاده . . . ](  .

[ (  ثم اختار سبحانه لمحمد صلى الله عليه و آله لقائه و رضى له ما عنده فقبضه اليه كريما صلى الله عليه و آله و خلف  فيكم ما خلفت الانبياء فى اممها اذا لم يتركوهم هملا بغير طريق واضح و لا علم قائم . ]( .

2 خطبه دوم : كتاب  نور است  چون علم نور است

[ ( اشهد ان محمدا عبده و رسوله ارسله بالدين المشهور و العلم المأثور و الكتاب  المسطور و النور الساطع و الضياء اللامع و الامر الصادع , ازاحه للشبهات  و احتجاجا بالبينات  وتحذيرا بالايات  و تخويفا للمثلات](   . 3 ذيل خطبه دوم : آل نبى صلى الله عليه و آله را خصائص حق ولايت  است .

[ (  و منها يعنى آل النبى عليه السلام هم موضع سره و لجاء امره و عيبه علمه و موئل حكمه و كهوف  كتبه و جبال دينه , بهم اقام انحناء ظهره و اذهب  ارتعاد فرائصه . . . لا يقاس بال محمد صلى الله عليه و آله من هذه الامه احد , ولا يسوى بهم من جرت  نعمتهم عليه ابدا . هم اساس الدين و عماد اليقين , اليهم يفيىء الغالى و بهم يلحق التالى و لهم خصائص حق الولايه , و فيهم الوصيه و الوراثه , الان اذ رجع الحق الى اهله ونقل الى منتقله ](  .

4 خطبه سوم ( شقشقيه ) : امير عليه السلام قطب  خلافت

صفحه : 50

الهيه است  .

[ (  اما والله لقد تقمصها فلان وانه ليعلم ان محلى منها محل القطب  من الرحى ينحدر عنى السيل و لا يرقى الى الطير ](  .

5 خطبه چهارم :

[ (  بنا اهتديتم فى الظلماء و تسنمتم العليا وبنا انفجرتم عن السرار . . . ما شككت  فى الحق مذ اريته . لم يوجس موسى خيفه على نفسه اشفق من غلبه الجهال و دول الضلال , اليوم توافقنا على سبيل الحق و الباطل , من وثق بماء لم يظماء ](  .

6 خطبه پنجم :

[ (  والله لابن ابى طالب  انس بالموت  من الطفل بثدى امه , بل اند مجت  على مكنون علم لو بحت  به لا ضطربتم اضطراب  الارشيه غى الطوى البعيده ](  .

7 خطبه دهم :

[ (  ان معى لبصيرتى ما لبست  على بصيرتى نفسى و لا لبس على ](  . 8 خطبه سيزدهم ( خطاب  به اهل بصره ) :

[ (  كأنى بمسجدكم كجؤجؤ سفينه قد بعث  الله عليها العذاب  من فوقها و من تحتها و غرق من فى ضمنها . . . الخ ](  .

9 ذيل خطبه بيستم :

[ (  و ما يبلغ عن الله بعد رسل السماء الا البشر ](  . 10 ذيل خطبه بيست  و دوم :

صفحه : 51

[ (  و انى لعلى يقين من ربى و غير شبهه من دينى ](  . 11 خطبه بيست  و پنجم :

[ (  و انى و الله لاظن هؤلاء القوم سيد الون منكم باجتماعهم على باطلهم و تفرقكم عن حقكم و بمعصيتكم امامكم فى الحق و طاعتهم امامهم فى الباطل ](  .

12 خطبه بيست  و هفتم :

[ (  اما بعد فان الجهاد باب  من ابواب  الجنه فتحه الله لخاصه اوليائه ](  .

13 خطبه سى و سوم :

قال عبدالله بن عباس دخلت  على اميرالمؤمنين عليه السلام بذى قار وهو يخصف  نعله فقال لى : ما قيمه هذه النعل ؟ فقلت  لا قيمه لها . فقال عليه السلام[ : ( والله لهى احب  الى من امرتكم الا ان اقيم حقا او ادفع باطلا ]( .

14 خطبه سى و هشتم :

[ (  انما سميت  شبهه لانها تشبه الحق , فأما اولياء الله فضيائهم فيها اليقين و دليلهم سمت  الهدى , و أما اعداء الله فدعائهم فيها الضلال و دليلهم العمى ](  .

15 خطبه پنجاه و پنجم :

[ (  اما قولكم اكل ذلك  كراهيه الموت  فوالله ما ابالى ادخلت  الى الموت  او خرج الموت  الى و اما قولكم شكا فى اهل الشام فوالله ما دفعت الحرب  يوما الا و انا اطمع ان تلحق بى طائفه فتهتدى بى

صفحه : 52

و تعشو الى ضوئى وذلك  احب  الى من ان اقتلها على ضلالها و ان كانت تبوء باثامها ](  .

16 خطبه پنجاه و هفتم :

[ (  اما انه سيظهر عليكم بعدى رجل رحب  البلعوم . . . و انه سيأمركم بسبى والبرائه منى , اما السب  فسبونى فانه لى زكوه و لكم نجاه , و اما البرائه فلا تتبرؤا منى فانى ولدت  على الفطره و سبقت  الى الايمان و الهجره . . . ](  .

17 خطبه پنجاه و نهم :

لما قتل الخوارج فقيل له يا اميرالمؤمنين هلك  القوم بأجمعهم فقال عليه السلام[ : ( كلا و الله انهم نطف  فى اصلاب  الرجال و قرارات  النساء كلما نجم منهم قرن قطع حتى يكون آخرهم لصوصا سلابين ](  .

18 خطبه شصتم :

[ (  لما خوف  من الغيله[ ( و ان على من الله جنه حصينه فاذا جاء يومى انفرجت  عنى و اسلمتنى فحينئذ لا يطيش السهم و لا يبرا الكلم ](  . 19 خطبه شصت  و نهم :

[ (  بلغنى انكم تقولون : على يكذب  , قاتلكم الله فعلى من اكذب  اعلى الله ؟ فأنا اول من آمن به , ام على نبيه ؟ فانا اول من صدقه ](  . 20 خطبه هفتادم :

[ (  اللهم . . . اجعل شرائف  صلواتك  و نوامى بركاتك  على محمد صفحه : 53

عبدك  . . . فهو امينك  المأمون و خازن علمك  المخزون و شهيدك  يوم الدين و بعيثك  بالحق و رسولك  الى الخلق ](  .

21 خطبه هفتاد و هفتم :

لما عزم على المسير الى الخوارج فقال له يا اميرالمؤمنين ان سرت  فى هذا الوقت  خشيت  ان لا تظفر بمرادك  من طريق علم النجوم , فقال عليه السلام[ ( اتزعم انك  تهدى الى الساعه التى من سارفيها صرف  عنه السوء الى آخرها ](  .

22 خطبه هشتاد و پنجم :

[ (  و آخر قد تسمى عالما وليس به . . . فالصوره صوره انسان و القلب قلب  حيوان . . . فاين تذهبون و انى تؤفكون و الاعلام قائمه و الايات واضحه والمنار منصوبه , فأين يتاه بكم بل كيف  تعمهون و بينكم عتره نبيكم وهم ازمه الحق و اعلام الدين و السنه الصدق فانزلوهم باحسن منازل القرآن ورودهم ورود اليهم العطاش .

ايها الناس خذوها عن خاتم النبيين صلى الله عليه و آله و سلم انه يموت  من مات  منا و ليس بميت  ويبلى من بلى منا و ليس ببال فلا تقولوا بما لا تعرفون فان اكثر الحق فيما تنكرون , و اعذروا من لا حجه لكم عليه و انا هو , الم اعمل فيكم بالثقل الاكبر واترك  فيكم الثقل الاصغر , و ركزت فيكم رايه الايمان و وقفتكم على حدود الحلال و الحرام و البستكم العافيه من عدلى و فرشتكم المعروف  من قولى و فعلى واريتكم كرائم الاخلاق من نفسى , فلا تستعملوا الرأى فيما لا يدرك  قعره البصر , و لا يتغلفل اليه الفكر ]( .

صفحه : 54

23 خطبه هشتاد و نهم ( خطبه اشباح ) :

[ (  فانظر ايها السائل فماد لك  القرآن عليه من صفته فائتم به و استضىء بنور هدايته , و ما كلفك  الشيطان علمه مما ليس فى الكتاب عليك  فرضه و لا سنه النبى صلى الله عليه و آله و الائمه الهدى اثره فكل علمه الى الله سبحانه فان ذلك  منتهى حق الله عليك  .

واعلم ان الراسخين فى العلم هم الذين اغناهم عن اقتحام السدد المضروبه دون الغيوب  , الاقرار بجمله ما جهلوا تفسيره من الغيب  المحجوب  فمدح الله تعالى اعترافهم بالعجز عن تناول ما لم يحيطوا به علما و سمى تركهم التعمق فيما لم يكلفهم البحث  عن كنهه رسوخا فاقتصر على ذلك  و لا تقدر عظمه الله سبحانه على قدر عقلك  فتكون من الهالكين ](  . 24 خطبه اشباح ايضا :

[ (  ثم خلق سبحانه لا سكان سمواته . . . خلقا بديعا من ملائكته منهم فى حظائر القدس . . . جعلهم فيما هنا لك  اهل الامانه على وحيه و حملهم على المرسلين و دائع امره ونهيه . . . اختار آدم خيره من خلقه . . . فاهبطه بعد التوبه ليعمر ارضه بنسله و ليقيم الحجه به على عباده ولم يخلهم بعد ان قبضه مما يؤكد عليهم حجه و ربوبيته ويصل بينهم و بين معرفته بل تعاهدهم بالحجج على السن الخيره من انبيائه ومتحملى و دائع رسالاته قرنا فقرنا حتى تمت  بنبينا محمد صلى الله عليه و آله وسلم حجته و بلغ المقطع عذره و نذره ](  .

25 خطبه نود و يكم :

صفحه : 55

[ (  فاسئلونى قبل ان تفقدونى فو الذى نفسى بيده لا تسألونى عن شىء فيما بينكم وبين الساعه و لا عن فئه تهدى مائه و تضل مائه الا انبأتكم بناعقها و قائدها و سائقها . . . ان اخوف  الفتن عندى عليكم فتنه بنى اميه فانها فتنه عمياء مظلمه . . . نحن اهل البيت  منها بمنجاه و لسنا فيها بدعاه يفرج الله عنكم بمن يسومهم خسفا ويسوقهم عنفا ويسقيهم بكاس مصبره لا يعطيهم الا السيف  . . . الخ ](  .

26 خطبه نود و دوم :

[ (  حتى افضت  كرامه الله سبحانه الى محمد صلى الله عليه و آله فأخرجه من أفضل المعادن منبتا و اعز الارومات  مغرسا من الشجره التى صدع منها انبيائه و انتجب  منها امناؤه . عترته خير العتر و اسرته خيرالاسر و شجرته خيرالشجر نبتت  فى حرم وبسقت  فى كرم , لها فروع طوال و ثمره لاتنال فهو امام من اتقى و بصيره من اهتدى سراج لمع ضوئه . . . سيرته القصد و سنته الرشد و كلامه الفصل و حكمه العدل .

27 خطبه نود و سوم : فى ذكر رسول الله صلى الله عليه و آله [ (  مستقره خير مستقر و منبته اشرف  منبت  , فى معادن الكرامه و مماهد السلامه قد صرفت  نحوه افئده الابرار و ثنيت  اليه ازمه الابصار . . . كلامه بيان و صمته لسان ](  .

28 خطبه نود و پنجم :

[ (  وانى لعلى بينه من ربى و منهاج من نبيى و انى لعلى الطريق الواضح القطه لقطا . انظروا اهل بيت  نبيكم فالزموا سمتهم و اتبعوا صفحه : 56

اثرهم فلن يخرجوكم من هدى ولن يعيدوكم فى ردى , فان لبدوا فالبدوا وان نهضوا فانهضوا , و لا تسبقوهم فتضلوا و لا تتاخروا عنهم فتهلكوا ](  . 29 ذيل خطبه نود و هشتم :

[ (  الا ان مثل آل محمد صلى الله عليه و آله كمثل نجوم السماء اذا خوى نجم طلع نجم فكانكم قد تكاملت  من الله فيكم الصنائع و أراكم ما كنتم تأملون ](  .

30 خطبه صد و دوم :

[ (  اما بعد , فان الله سبحانه بعث  محمدا صلى الله عليه و آله وليس احد من العرب  يقرا كتابا ولا يدعى نبوه ولا وحيا . . . و ايم الله لقد كنت  فى ساقتها حتى تولت  بحذا فيرها و استوسقت  فى قيادها ما ضعفت  ولا جبنت  ولا خنت  ولا وهنت  , وايم الله لا بقرن الباطل حتى اخرج الحق من خاصرته ](  .

31 خطبه صدو سوم :

[ (  حتى بعث  الله محمدا صلى الله عليه و آله شهيدا و بشيرا و نذيرا خير البريه طفلا و انجبها كهلا أطهر المطهرين شيمه و اجود المستمطرين ديمه ](  .

32 خطبه صد و چهارم :

[ (  انه ليس على الامام الا ما حمل من امر ربه , الابلاغ فى الموعظه و الاجتهاد فى النصيحه والاحياء للسنه واقامه الحدود على مستحقيها و اصدار السهمان على اهلها . فبادروا العلم من قبل تصويح

صفحه : 57

نبته و من قبل ان تشغلوا بأنفسكم عن مستثار العلم من عند اهله ](  . 33 خطبه صد و ششم :

فى ذكر النبى صلى الله عليه و آله[ ( اختاره من شجره الانبياء و مشكوه الضياء و ذوابه العليا وسره البطحاء و مصابيح الظلمه و ينابيع الحكمه . . . و من اين تؤتون و انى تؤفكون فلكل اجل كتاب  ولكل غيبه اياب فاستمعوه من ربانيكم و احضروه قلوبكم . الخ ](  .

34 ذيل خطبه صد و هفتم :

[ (  نحن شجره النبوه و محط الرساله ومختلف  الملائكه ومعادن العلم و ينابيع الحكم ناصرنا و محبنا ينتظر الرحمه و عدونا و مبغضنا ينتظر السطوه ](  .

35 خطبه صد و دوازدهم :

[ (  عبادالله ان تقوى الله حمت  اولياء الله محارمه و الزمت  قلوبهم مخافته حتى اسهرت  لياليهم و اظمأت  هو اجرهم فأخذوا الراحه بالنصب  و الرى بالظماء و استقربوا الاجل فبادروا العمل و كذبوا الامل فلاحظوا الاجل ]( .

36 خطبه صد و چهاردهم :

[ (  ارسله داعيا الى الحق و شاهدا على الخلق فبلغ رسالات  ربه غير وان و لا مقصر و جاهد فى الله اعدائه غير واهن و لا معذر امام من اتقى وبصر من اهتدى و لو تعلمون ما اعلم مما طوى عنكم غيبه اذا لخرجتم الى الصعدات تبكون على اعمالكم . . . اما و الله ليسلطن عليكم غلام ثقيف  الذيال الميال , الخ ](  .

صفحه : 58

37 خطبه صد و هفدهم , امام قطب  است  :

[ (  و انما انا قطب  الرحى تدور على و انا بمكانى فاذا فارقته استحار مدارها و اضطراب  ثفالها ](  .

38 خطبه صد و هجدهم :

[ (  تالله لقد علمت  تبليغ الرسالات  و اتمام العدات  و تمام الكلمات و عندنا اهل البيت  ابواب  الحكم و ضياء الامر , الخ ](  . 39 خطبه صد و نوزدهم :

[ (  اين القوم الذين دعوا الى الاسلام فقبلوه , و قراوا القرآن فأحكموه الى قوله : عليه السلام اولئك  اخوانى الذاهبون ](  .

40 خطبه صد و بيست  و سوم :

[ (  و هذا القرآن أنما هو خط مسطور بين الدفتين لا ينطق بلسان ولابدله من ترجمان انما ينطق عنه الرجال , الخ ](  .

41 خطبه صد و بيست  و ششم :

[ (  كأنى اراهم قوما كأن وجوههم المجان . . . فقال له بعض اصحابه : اعطيت  يا اميرالمؤمنين علم الغيب  ؟ و قال للرجل : . . . ليس هو بعلم غيب  و انما هو تعلم من ذى علم . . . و ما سوى ذلك  فعلم علمه الله نبيه فعلمنيه ودعا لى بأن يعيه صدرى و تضطم عليه جوانحى ](  . 42 خطبه صد و بيست  و نهم :

[ (  اللهم انك  قد تعلم انه لم يكن الذى كان منا منافسه فى سلطان و لا التماس شىء من فضول الحطام و لكن لنرد المعالم من دينك  , الخ ](  . صفحه : 59

43 ذيل خطبه صد و سى و ششم :

[ (  فالزموا السنن القائمه و الاثار البينه والعهد القريب  الذى عليه باقى النبوه ](  .

عهد قريب  , زمان خلافت  آن حضرت  است  كه باقى نبوت  است  . 44 خطبه صد و چهل و دوم :

[ (  اين الذين زعموا انهم الراسخون فى العلم دوننا كذبا وبغيا علينا , ان رفعنا الله و وضعهم واعطانا و حرمهم ادخلنا واخرجهم بنا يستعطى الهدى و يستجلى العمى ان الائمه من قريش غرسوا فى هذا البطن من هاشم لا تصلح على سواهم و لا تصلح الولاه من غيرهم ](  .

45 خطبه صد و چهل و هفتم :

[ (  كم اطردت  الايام ابحثها عن مكنون هذا الامر فابى الله الا اخفائه . هيهات  علم مخزون . . . و انما كنت  جارا جاوركم بدنى اياما . . . غدا ترون ايامى و يكشف  لكم عن سرائرى و تعرفوننى بعد خلو مكانى و قيام غيرى مقامى ](  .

46 خطبه صد و چهل و هشتم :

[ (  الا و من ادركها منا يسرى فيها بسراج منير و يحذو فيها على مثال الصالحين , الخ ](  .

47 خطبه صد و پنجاهم :

[ (  قد طلع طالع و لمع لامع . . . انما الائمه قوام الله على خلقه صفحه : 60

و عرفائه على عباده لا يدخل الجنه الا من عرفهم و عرفوه ولا يدخل النار الا من انكرهم وانكروه , الخ ](  .

48 خطبه صد و پنجاه و دوم :

[ (  نحن الشعار و الاصحاب  و الخزنه و الابواب  و لا توتى البيوت  الا من ابوابها فمن اتاها من غير ابوابها سمى سارقا . . . فيهم كرائم القرآن و هم كنوز الرحمن ان نطقوا صدقوا . . . و اعلم ان لكل ظاهر باطنا على مثاله فما طاب  ظاهره طاب  باطنه و ما خبث  ظاهره خبث  باطنه . . . و اعلم ان كل عمل نبات  و كل نبات  لاغنى به عن الماء والمياه مختلفه فما طاب  سقيه طاب  غرسه و حلت  ثمرته وما خبث  سقيه خبث  غرسه وامرت  ثمرته ](  .

49 خطبه صد و پنجاه و چهارم :

[ (  فقلت  يا رسول الله ما هذه الفتنه التى اخبرك  الله بها لها ؟ فقال : يا على ان امتى ستفتنون من بعدى . فقلت  يا رسول الله او ليس قد قلت  لى يوم احد حيث  استشهد من استشهد من المسلمين و حيزت  عنى الشهاده فشق ذلك  على فقلت  لى ابشر فان الشهاده من ورائك  فقال لى : ان ذلك لكذلك  فكيف  صبرك  اذا ؟ فقلت  يا رسول الله : ليس هذا من مواطن الصبر ولكن من مواطن البشرى والشكر ](  .

50 خطبه صد و پنجاه و ششم : اهل بيت  قرآن ناطقند .

[ (  ذلك  القرآن فاستنطقوه ولن ينطق ولكن اخبركم عنه الا ان فيه علم ما يأتى , الخ ](  .

51 خطبه صد و پنجاه و نهم :

صفحه : 61

[ (  ابتعثه بالنور المضىء والبرهان الجلى . . . أسرته خير أسره وشجرته خير شجره . أغصانها معتدله و ثمارها متهدله ](  .

52 خطبه صد و هفتاد و سوم :

[ (  والله لو شئت  أن اخبر كل رجل منكم بمخرجه ومولجه و جميع شأنه لفعلت  , الخ ](  .

53 خطبه صد و هفتاد و چهارم :

[ (  و ان لكم علما فاهتدوا بعلمكم . . . انا شاهد لكم و حجيج يوم القيمه عنكم , الخ ](  .

54 خطبه صد و هفتاد و هفتم :

و قد سئل ذعلب  اليمانى فقال هل رأيت  ربك  يا اميرالمؤمنين ؟ فقال عليه السلام : افأعبد ما لا أرى , قال : و كيف  تراه ؟ قال[ : ( لا تدركه العيون بمشاهده العيان و لكن تدركه القلوب  بحقائق الايمان ](  . 55 خطبه صد و هشتادم :

[ (  لكان ذلك  سليمان بن داود عليهما السلام الذى سخر له ملك  الجن و الانس مع النبوه و عظيم الزلفه . . . لله أنتم اتتوقعون اماما غيرى يطأبكم الطريق و يرشدكم السبيل ](  .

56 خطبه صد و هشتاد و هفتم :

[ (  لا يقع اسم الهجره على أحد الا بمعرفه الحجه فى الارض فمن عرفها و أقربها فهو مهاجر . . . و لا يعى حديثنا الا صدور أمينه و أحلام رزينه . أيها الناس سلونى قبل ان تفقدونى , فلانا بطرق السماء أعلم منى بطرق الارض قبل ان تشغر بر جلها فتنه تطأ فى

صفحه : 62

خطامها و تذهب  بأحلام قومها ](  .

57 ذيل خطبه صد و هشتاد و هشتم :

فانه من مات  منكم على فراشه و هو على معرفه حق ربه و حق رسوله و اهل بيته مات  شهيدا و وقع أجره على الله و استوجب  ثواب  مانوى من صالح عمله و قامت  النيه مقام اصلاته بسيفه ](  .

58 خطبه صد و نودم ( قاصعه ) :

آنچه رسول صلى الله عليه و آله مى ديد و مى شنيد على عليه السلام هم مى ديد و مى شنيد . و اين نفس على بود كه و رأى طبيعت  را مى ديد و مى شنيد . [ (  ولو رخص الله فى الكبر لاحد من عباده لرخص فيه لخاصه انبيائه و اوليائه و لكنه سبحانه كره اليهم التكابر و رضى لهم التواضع فألصقوا بالارض خدودهم و عفروا فى التراب  وجوههم و خفضوا أجنحتهم للمؤمنين . . . ولو أراد الله سبحانه بانبيائه حيث  بعثهم ان يفتح لهم كنوز الذهبان و معادن العقيان و مغارس الجنان وان يحشر معهم طير السماء و وحوش الارض لفعل . . . و قد علمتم موضعى من رسول الله . . . و لقد كان يجاور فى كل سنه بحراء فأراه و لا يراه غيرى . . . أرى نور الوحى و الرساله و أشم ريح النبوه , و لقد سمعت  رنه الشيطان حين نزل الوحى عليه صلى الله عليه و آله فقلت  : يا رسول الله ما هذه الرنه ؟ فقال : هذا الشيطان قدايس من عبادته انك  تسمع ما أسمع و ترى ما أرى الا انك  لست  بنبى و لكنك  وزير و انك  لعلى خير ](  .

تصرف  در ماده كائنات[ :  (  و لقد كنت  معه صلى الله عليه و آله . . .

صفحه : 63

قال صلى الله عليه و آله يا أيتها الشجره ان كنت  تؤمنين بالله و اليوم الاخر و تعلمين أنى رسول الله فانقلعى بعروقك  حتى تقفى بين يدى باذن الله و الذى بعثه بالحق و جاءت  و لها دوى شديد . . . و انى لمن قوم لا تأخذهم فى الله لومه لائم . . . قلوبهم فى الجنان و أجسادهم فى العمل ]( .

59 خطبه صد و نود و پنجم :

[ (  و لقد علم المستحفظون من أصحاب  محمد صلى الله عليه و آله . . . و لقد قبض رسول الله صلى الله عليه و آله و ان رأسه لعلى صدرى و لقد سالت  نفسه فى كفى فامررتها على وجهى و لقد و ليت  غسله صلى الله عليه و آله و الملائكه اعوانى . . . فمن ذا أحق به منى حيا و ميتا فانفذوا على بصائركم , الخ ](  .

60 خطبه دويست  و بيست  و دوم :

[ (  فقلت  أصله ام زكوه ام صدقه , فذلك  محرم علينا اهل البيت  ](  . 61 خطبه دويست  و سى و هفتم :

[ (  يذكر فيها آل محمد صلى الله عليه و آله ) هم عيش العلم . . . هم دعائم الاسلام , الخ ](  .

62 كتاب  يكم :

[ (  و قامت  الفتنه على القطب  فأسرعوا الى أميركم ](  . 63 كتاب  بيست  و سوم :

[ (  و الله ما فجأنى من الموت  وارد كرهته ولا طالع أنكرته و ما كنت الا كقارب  ورد و طالب  وجد , و ما عند الله خير للابرار ](  . صفحه : 64

64 كتاب  بيست  و پنجم :

[ (  ثم تقول عباد الله أرسلنى اليكم ولى الله و خليفته لاخذ منكم حق الله فى أموالكم فهل لله فى أموالكم من حق فتؤدوه الى وليه ](  . 65 كتاب  بيست  و هشتم :

[ (  فانا صنائع ربنا و الناس بعد صنائع لنا ](  .

66 كتاب  چهل و پنجم :

[ (  ألا و ان لكل مأموم اماما يقتدى به ويستضىء بنور علمه ألا و ان امامكم قد اكتفى من دنياه بطمريه و من طعمه بقرصيه . ألا و انكم لا تقدرون على ذلك  و لكن أعينونى بورع و اجتهاد و عفه و سداد . و انا من رسول الله كالصنو من الصنو و الذراع من العضد . و الله لو تظاهرت  العرب  على قتالى لما وليت  عنها ](  .

67 حكمت  صد و سى و يكم :

[ (  ان الدنيا دار صدق لمن صدقها . . . مسجد أحباء الله و مصلى ملائكه الله و مهبط وحى الله و متجر أولياء الله ](  .

68 علم نور است  : حكمت  صد و چهل و هفتم :

[ (  يا كميل ان هذه القلوب  أوعيه فخيرها أوعاها . . . الناس ثلاثه : فعالم ربانى و متعلم على سبل نجاه و همج رعاع أتباع كل ناعق يميلون مع كل ريح لم يستضيئوا بنور العلم و لم يلجئوا الى ركن وثيق . . . ها ان هيهنا لعلما جما و اشار الى صدره . . . ](  .

[ ( اللهم بلى لا تخلو الارض من قائم لله بحجه اما ظاهرا مشهورا أو صفحه : 65

خائفا مغمورا لئلا تبطل حجج الله و بينا ته و كم ذا و اين اولئك  ؟ اولئك  و الله الا قلون عددا و الا عظمون قدرا يحفظ الله بهم حججه و بيناته حتى يودعوها نظراء هم ويزرعوها فى قلوب  اشباهم . هجم بهم العلم على حقيقه البصيره و باشر و اروح اليقين واستلانوا ما استوعره المترفون و أنسوا بما استوحش منه الجاهلون و صحبوا الدنيا بأبدان أرواحها معلقه بالمحل الاعلى أولئك  خلفاء الله فى أرضه و الدعاه الى دينه . آه , آه , شوقا الى رؤيتهم](  .

69 حكمت  چهارصد و پانزدهم :

[ (  الدنيا تغر و تضرو تمر ان الله تعالى لم يرضها ثوابا لاوليائه و لا عقابا لاعدائه ](  .

70 حكمت  چهار صد و سى و دوم :

[ (  ان اولياء الله هم الذين نظروا الى باطن الدنيا اذا نظر الناس الى ظاهرها و اشتغلوا باجلها اذا اشتغل الناس بعاجلها , فاماتوا منها ما خشوا أن يميتهم و تركوا عنها ما علموا أنه سيتركهم و رأوا استكثار غير هم منها استقلالا و دركم لها فوتا , اعداء ما سالم الناس وسلم ما عادى الناس بهم علم الكتاب  و به علموا , وبهم قام الكتاب  و به قاموا , لا يرون مرجوا فوق ما يرجون و لا مخوفا فوق ما يخافون ](  . 71 حكمت  صد و نهم :

[ (  نحن النمرقه الوسطى بها يلحق التالى , و اليها يرجع الغالى ](  . اين بود قسمتى از كلمات  امير عليه السلام در چند مورد نهج البلاغه در اوصاف  اولياء الله و انسان كامل اعم از نبى و رسول و

صفحه : 66

وصى و ولى كه به لحاظى مى توان آنها را به صورت  پنج بخش در آورد , و به لحاظهاى ديگر به بخشهاى ديگر :

1 در اوصاف  انسان كامل و سفراء و حجج و خلفاى الهى و عدم خلو ارض از فردى اين چنين بطور كلى .

2 در اوصاف  نبى اكرم صلى الله عليه و آله خاصه .

3 در اوصاف  آل نبى صلى الله عليه و آله خاصه .

4 در اوصاف  خود حضرت  امير عليه السلام .

5 دقائق و نكات  لطيفى كه از برخى عبارات  و اشارات  مستفاد است  . اما بخش اول :

انسان كامل عبدالله و عند الله است  و صاحب  مرتبه ولايت  اعنى ولى الله است  و قلب  او اوعى و اوسع قلبها است  , و قطب  عالم امكان و حجه الله و خليفه الله است  , و راسخ در علم و خازن و منبع علم لدنى و ينبوع حكم و زارع قلوب  و شوراننده دفائن عقول و مأمون و امين الله است  , و متصرف  در كائنات  و مسخر جن و انس و وحوش و طيور و در عين حال بى اعتناى به دنيا است  , و شجاع و در مرتبه يقين و بر طريق واضح و صراط مستقيم و مسير عدل و در افق اعلاى انسانى و عالم ربانى است  و زمين هيچگاه خالى از چنين انسان كامل نيست  و و و . . .

اما بخش دوم :

تمام نبوت  , خاتم النبيين , رسول , خير البريه , داعى , شاهد , صفحه : 67

بشير , نذير , سراج , و بالجمله :

حسن يوسف  دم عيسى يد بيضا دارى

آنچه خوبان همه دارند تو تنها دارى

اما بخش سوم :

آل نبى صلى الله عليه و آله يعنى عترت  و اهل بيتش را موضع سر او و جبال دين او معرفى كرد , و وصيت  و وراثت  را به آنان انحصار داد و آنان را ازمه حق و اعلام دين و بهترين منازل قرآن و ناطق قرآن و قرآن ناطق و بر پا دارنده دين و شجره نبوت  و محط رسالت  و مختلف  ملائكه و معادن علم و ينابيع حكم و شعار و اصحاب  و خزنه و ابواب  و كنوز الرحمن و قوام الله على خلقه و أغصان معتدله شجره نبوت  و عرفاء الله على عباده و بهترين عترت  و اسرت  و عيش علم و موت  جهل و دعائم اسلام شناسائى فرمود . و معرفت  به آنان را موجب  دخول جنت  و انكارشان را سبب  ورود به جهنم , و هجرت  را فقط به معرفت  حجت  دانست   و عندنا أهل البيت  أبواب الحكم وضياء الامر فانا صنائع ربنا و الناس بعد صنائع لنا و . . . و . . . و

اما بخش چهارم :

قطب  , وصى , وارث  , امام , اول من اسلم و آمن , ولى الله , خليفه الله , ترجمان قرآن , ناطق قرآن , مخاطب  نبى صلى الله عليه و آله به[ ( تسمع ما اسمع وترى ما ارى ](  ,[ (  ينحدر عنى السيل و لا يرقى الى الطير ](  ,[ (  سلونى قبل ان تفقدونى الخ ](  ,[ (  لو شئت  أن أخبر كل رجل منكم ](  ,[ (  أنا من رسول الله كالصنو من الصنو و الذراع من العضد ](  ,

صفحه : 68

[ (  و انى لعلى بينه من ربى ](  و و و

بخش پنجم :

مثل اينكه فرمود[ : (  و خلف  فيكم ما خلفت  الانبياء فى اممها ](  , و آل نبى عليه السلام را به جبال دين او معرفى فرمود , و هم فرمود : [ (  فأنزلوهم بأحسن منازل القرآن ](  , و وصف  قرآن به ثقل اكبر و اهل بيت  عليهم السلام به ثقل اصغر , و درباره شجره نبوت  فرمود : [ (  لها فروع طوال و ثمره لا تنال ](  , خويشتن را به ربانى وصف فرمود كه :

[ (  فاستمعوه من ربانيكم ](  .

[ (  و انما كنت  جارا جاوركم بدنى](  ,[ ( ان لكل ظاهر باطنا على مثاله](  ,[ ( كل عمل نبات](   ,[ ( أنا شاهد لكم و حجيج يوم القيمه عنكم](  , هجرت  به معرفت  حجت  , رنه شيطان[ . ( لقد سالت  نفسه فى كفى ](  .

[ (  هم عيش العلم و موت  الجهل](  ,[ ( انا صنايع ربنا و الناس بعد صنائع لنا](  ,[ ( ان هذه القلوب  أوعيه فخيرها أوعاها](  ,[ ( يزرعوها فى قلوب  أشباههم ](  و و و .

كه بايد در هر يك  به نحو مستوفى بحث  و تحقيق شود و ما در اين رساله در بعضى از موضوعات  ياد شده بطور اشارت  و اجمال مطالبى تقديم مى داريم تا اگر مجالى روى آورد و فرصتى دست  داد به تفصيل و استيفاء بپردازيم لعل الله يحدث  بعد ذلك  أمرا .

صفحه : 69

عقل و نقل متفق اند بر اينكه نشأه عنصرى هيچگاه خالى از انسان كامل مكمل نيست  . و هر دو ناطقند . كه :

[ (  الامام أصله قائم و نسله دائم كشجره طيبه أصلها ثابت  و فرعها فى السماء تؤتى اكلها كل حين باذن ربها ](  .

اين سنت  الهى در نظام ربانى و عالم كيانى است  :

[ (  فلن تجد لسنه الله تبلايلا و لن تجد لسنه الله تحويلا ](  . امام زمان در عصر محمدى صلى الله عليه و آله

امام زمان در عصر محمدى صلى الله عليه و آله انسان كاملى است  كه جز در نبوت  تشريعى و ديگر مناصب  مستأثره ختمى , حائز ميراث  خاتم به نحو اتم است  , و مشتمل بر علوم و احوال و مقامات  او بطور اكمل است  . و با بدن عنصرى در عالم طبيعى و سلسله زمان موجود است  چنانكه لقب  شريف  صاحب الزمان بدان مشعر است  هر چند احكام نفس كليه الهيه وى بر احكام بدن طبيعى او قاهر و نشاه عنصرى او مقهور روح مجرد كلى و لوى اوست  و از وى به قائم و حجه الله و خليفه الله و قطب  عالم امكان و واسطه فيض و به عناوين بسيار ديگر نيز تعبير مى شود .

صفحه : 70

اين چنين انسان كه نامش مى برم

من ز وصفش تا قيامت  قاصرم

چنين كسى در اين زمان سر آل محمد صلى الله عليه و آله امام مهدى هادى فاطمى هاشمى ابوالقاسم م ح م د نعم الخلف  الصالح و در يكدانه امام حسن عسكرى عليه الصلوه و السلام است[ .  (  ان هذا لهو حق اليقين الحمد لله الذى هدانا لهذا و ما كنا لنهتدى لو لا أن هدانا الله ](  . لزوم دو نوع بحث  بر وجوب  وجود حجت  قائم

در اين مقام دو نوع بحث  لازم است  يكى كلى و ديگر شخصى . مقصود از كلى اين كه براهين قطعى عقلى بر وجوب  وجود حجتى قائم به طور دائم قائم اند , و به امتناع خلو عالم امكان از لزوم چنين واسطه فيض الهى حاكم اند كه :

[ (  الامام أصله قائم و نسله دائم ](  .

و مراد از شخصى اين كه برهان معرف  فرد نيست  كه جزئى نه كاسب  است  و نه مكتسب  , لذا بايد آن را از طريق ديگر شناخت  چنانكه احاديث  متظافره بلكه متواتره اهل عصمت  و وحى , معرف  شخص آن حضرت اند . بلى حق اين است  كه اگر كسى از اقامه يا ادراك  برهان بر صفحه : 71

وجوب  چنين انسان قاصر باشد , احاديث  جوامع روائى فريقين كه در حقيقت بيانگر اسرار و بطون و تأويلات  آيات  قرآنى اند در اثبات  مدعى كافى اند . بلكه راقم بر اين عقيدت  صافى و خالص خود سخت  راسخ است  كه اماميه را در اين سر الهى فقط همان صحاح و سنن اهل سنت  حجت  بالغه اند و نحن بحمدالله تعالى زدنا مع الايمان بالاخبار برهانا .

كثرت  كتب  و رسائل اعاظم علماى فريقين و تظافر و تواتر احاديث  جوامع روائى آنان در امر صاحب  الامر و الزمان عليه السلام , علاوه بر اصول و براهين علميه در معرفت  اسرار و مقامات  و درجات  نفس ناطقه انسانى به حدى است  كه اين فقير الى الله تعالى بحث  در اثبات  وجوب  وجود و غيبت و قيام و ظهور آن حضرت  را به مثل چون سخن در اثبات  وجود شمس در يوم صحو بر دائره نصف  النهار مى بيند .

خلاصه اين كه وزان بحث  امامت  همان وزان بحث  نبوت  است  , چنانكه در نبوت  اول در نبوت  عامه بحث  مى شود كه به براهين عقلى جامعه انسانى را واسطه فيض الهى بايد و سپس در نبوت  خاصه بحث  مى شود كه آن انسان نبى به حكم معجزات  قولى و فعلى و ديگر دلائل صدق , اين شخص خاص است  , همچنين در امامت  عامه و امامت  خاصه , فتبصر .

و أما ابواب  :

صفحه : 72

صفحه : 73

باب  اول ( الف  ) اين چنين انسان ولى الله است[ :  (  و لهم خصائص حق الولايه ](  . ( 1 )

ولى از اسماء الله است  ,[ (  و ينشر رحمته و هو الولى الحميد ](  ( 2 ) و اسماء الله باقى و دائم اند[ : (  فاطر السموات  و الارض أنت وليى فى الدنيا و الاخره ](  ( 3 ) لذا انسان كامل كه مظهر اتم و اكمل اين اسم شريف  است  صاحب  ولايت  كليه است  كه تواند به اذن الله در ماده كائنات  تصرف  كند و قواى ارضيه و سماويه را در تحت  تسخير خويش در آورد و هر محال از دست  او ممكن شود .

بلكه چه جاى تصرف  كه :

[ ( لو لا اشتغال النفس بتدبير قواها الطبيعيه وانفعالها عنها لكان لها اقتدار على انشاء الاجرام العظيمه المقدار , الكثيره العدد فضلا عن التصرف  فيها بالتدبير و التحريك  اياها كما وقع لاصحاب  الرياضات  , و قد جربوا من أنفسهم أمورا عظيمه و هم بعد فى هذه النشأه , فما يكون شأنه هذا الشأن فكيف  يكون محصورا فى بدن

پاورقى :

1 نهج البلاغه , ذيل خطبه دوم .

2 سوره شورى , آيه 29 .

3 سوره يوسف  , آيه 102 .

صفحه : 74

صغير مظلم مركب  من الاخلاط معرض للعلل و الامراض](  ( 1 ) سلطان اين بحث  را در باب  سيصد و شصت  و يكم[ ( فتوحات  مكيه](  و فص اسحاقى[ ( فصوص الحكم](  تحصيل بايد كرد . در فتوحات  چنين انسان را صاحب  مقام جمعى و خلافت  الهيه و حائز رتبه و منصب[  ( كن](  كما ينبغى معرفى كرده است  و توضيح داده است  به اين بيان :

[ ( ولم يرد نص عن الله و لا عن رسوله فى مخلوق أنه أعطى كن سوى الانسان خاصه فظهر ذلك  فى وقت  فى النبى صلى الله عليه و آله فى غزوه تبوك فقال كن أباذر , فكان هو أباذر](  .

[ (  وورد فى الخبر فى أهل الجنه : أن الملك  يأتى اليهم فيقول لهم بعد أن يستأذن عليهم فى الدخول فاذا دخل ناولهم كتابا من عند الله بعد أن يسلم عليهم من الله و اذا فى الكتاب  لكل انسان يخاطب  به من الحى القيوم الذى لا يموت  الى الحى القيوم الذى لا يموت  أما بعد فانى أقول للشىء كن فيكون وقد جعلتك  اليوم تقول للشىء كن فيكون , فقال صلى الله عليه و آله : فلا يقول أحد من أهل الجنه لشىء كن الا و يكون , فجاء بشىء و هو من أنكر النكرات  فعم الخ ](  .

العارف  يخلق بهمته

و در فص اسحاقى نيز در بيان اين مقام شامخ انسان در غايت پاورقى :

1 مفاتيح الغيب  , مولى صدرا قدس سره , ص 627

صفحه : 75

جودت  سخن گفته است  كه :

[ ( بالوهم يخلق كل انسان فى قوه خياله ما لا وجود له الا فيها و هذا هو الامر العام , والعارف  يخلق بهمته ما يكون له وجود من خارج محل الهمه , و لكن لا تزال الهمه تحفظه و لا يئودها حفظه أى حفظ ما خلقته , فمتى طرأ على العارف  غفله عن حفظ ما خلق عدم ذلك  المخلوق , الا أن يكون العارف قد ضبط جميع الحضرات  و هو لا يغفل مطلقا , بل لا بد له من حضره يشهدها فاذا خلق العارف  بهمته ما خلق و له هذه الاحاطه ظهر ذلك  الخلق بصورته فى كل حضره و صارت  الصور يحفظ بعضها بعضا . فاذا غفل العارف  عن حضره ما أو حضرات  وهو شاهد حضره ما من الحضرات  , حافظ لما فيها من صوره خلقه انحفظت  جميع الصور بحفظه تلك  الصوره الواحده فى الحضره التى ما غفل عنها لان الغفله ما تعم قط لا فى العموم و لا فى الخصوص , و قد أوضحت هنا سرا لم يزل أهل الله يغارون على مثل هذا أن يظهر , الخ](  . ما در ترجمه و بيان گفتار شيخ به نقل شرح خوارزمى اكتفاء مى كنيم كه مختصر مفيد است  هر چند آن را به تفصيل در شرحى كه بر فصوص نوشته ايم بيان نموده ايم :

چون كلام شيخ يعنى صاحب  فصوص الحكم در عالم مثال بود و آن مقيد است  و مطلق , و مقيد عبارت  از خيال انسانى و خيال متأثر مى شود از عقول سماويه و نفوس ناطقه كه مدرك  معانى كليه و جزئيه است  , پس ظاهر مى شود خيال را صورتى مناسب  مر اين معانى

صفحه : 76

را و گاهى متأثر مى شود از قواى و هميه كه مدرك  معانى جزئيه است  و بس , پس ظاهر مى شود صورتى مناسب  آن معانى جزئيه . و اين ثانى گاهى به سبب  سوء مزاج دماغ باشد و گاهى به حسب  توجه نفس به قوت  و هميه به سوى ايجاد صورتى از صور چون كسى كه محبوب  غائب  خويش را تخيل مى كند تخيلى قوى , لا جرم صورت  محبوب  در خيالش ظاهر مى شود تا مشاهده محبوب خويش مى كند و اين امر عام است  كه عارف  به حقائق از خواص , و غير او از عوام بر اين قادر است  .

شيخ اين معنى را درين مقام ذكر كرد و تنبيه نبيه به تقديم رسانيد كه عارف  به همت  و توجه خويش و به قصد قوت  روحانيت  صورى مىآفريند خارج از خيال كه موجود باشد در اعيان خارجيه چنانكه از بدلاء مشهور است  كه در آن واحد در اماكن مختلفه حاضر مى شوند و به قضاى حوائج عبادالله قيام مى نمايند . پس مراد از عارف  اينجا كامل متصرف  است  در وجود , نه عارف  حقائق و صور آن .

و بدين عبارت  كه شيخ فرمود كه[ ( ما يكون له وجود من خارج محل الهمه ]( , احتراز حاصل شد از اصحاب  علم سيميا و شعبده , چه ايشان نيز اظهار مى كنند صورى را كه خارج است  از خيالات  ايشان , اما از محل همت  كه خيال است  بيرون نيست  چه ظهور آن صور در خيالات  حاضر آنست  به تصرف  اهل سيميا در وى .

و از عارف  متمكن در تصرف  اگر چه در شهادت  و غيب  صور صفحه : 77

موجودات  عينيه و صور روحانيه به ظهور آيد , بايد كه اسناد خلق به مخلوق نكنى بلكه به تحقيق بشناسى كه خالق على الحقيقه حق است  در مقام تفصيلى خويش چنانكه در مقام جمعى خالق اوست  .

نسبت  فعل و اقتدار به ما

هم از آن روى بود كو ما شد

ولكن همواره همت  عارف  محافظ آن مخلوق است  ( 1 ) و بر همت  او گران نمىآيد حفظش , پس هر گاه كه عارف  غافل شود از حفظ مخلوقش , منعدم گردد آن مخلوق از براى انعدام مخلوق به انعدام علتش مگر كه عارف  ضبط كرده باشد جميع حضرات  را اعنى حضرات  خمسه كليه كه عالم معانى و اعيان ثابته است  , و عالم ارواح , و عالم مثال , و عالم شهادت  , و عالم انسان كامل كه جامع جميع اين عوامل است  . و مى شايد كه مراد از حضرات  , حضرات  علويه سماويه و سفليه ارضيه باشد و غير آن از عناصر . و طريان غفلت  بر عارف  مطلقا متصور نيست  بلكه از حضور او در حضرتى چاره نيست  . پس اگر عارف  به همت  خويش خلق كند و او را احاطه حضرات باشد ظاهر شود آن مخلوق بر صورت  خويش در هر حضرتى , و صور بعضى بعضى را حفظ كنند .

پاورقى :

1 خوارزمى چنين ترجمه كرده است  : ولكن زائل نمى شود همت  عارف  از محافظت  آن مخلوق . و لكن ما صواب  اين دانسته ايم كه لا تزال به معنى همواره و هميشه است  لذا در عبارت  تصرف  كرده ايم . ما اين كتاب  اعنى شرح خوارزمى را يك  دوره كامل به تفصيلى كه در آن گفته ايم تصحيح كرده ايم كه در دست  طبع است  و اين كار ما بحمدالله يكى از آثار علمى خيلى مغتنم و گرانقدر است  ( مؤلف  ) .

صفحه : 78

و اگر غافل شود عارف  از حضرتى يا از حضرات  , اما شاهد بود حضرتى را و محافظ باشد آنچه را از صور خلق او در آن حضرت  است  منحفظ شود جميع صور اين مخلوق در حضرات  ديگر به حفظ اين يك  صورت  كه در اين حضرت  بواسطه عدم غفلت  به محافظتش قيام نموده است  , چه آنچه حاصل مى شود و در وجود خارجى چاره نيست  كه او را صورتى باشد اولا در حضرت  علميه , ثم العقليه , ثم اللوحيه , ثم السماويه , ثم العنصريه , و ما يتركب  منها . پس اگر همت  او نگاه دارد اين صورت  را در حضرتى از حضرات  علويه , منحفظ شود اين صورت  در حضرات  سفليه , چه صورت  حضرات  علويه روح صور سلفيه است , و اگر نگاه دارد اين صورت  را در حضرات  سفليه هم منحفظ شود در غير آن , چه وجود معلول مستلزم وجود علت  اوست  , و وجود صورت  دليل وجود معنى است  , زيرا كه غفلت  هرگز عام نمى تواند بود نه در عموم خلائق و نه در خصوص ايشان , چه ايشان را چاره نيست  به امرى از امور كه مظهرى از مظاهر اشياء الهيه است  غايه ما فى الباب  عارف  مى شناسند كه جميع امور مجالى و مظاهر حق است  , و غير عارف  شناساى اين نيست  . و ممكن نيست كه غفلت  عام باشد به حيثيتى كه انسان مشتغل نباشد به حضرتى از حضرات حق سبحانه و تعالى .

و در اين مقام به ايضاح سرى قيام نمودم كه اهل الله بر اظهار آن غيرت مى بردند و آن سر ايجاد عبد است  به همت  خود امرى را و حفظ او در حالت عدم غفلت  .

صفحه : 79

ولايت  تكوينى و تشريعى

در اين مقام مناسب  است  كه به عنوان مزيد بصيرت  در پيرامون مطلب مذكور , اشارتى به ولايت  تكوينى و تشريعى بشود :

چنانكه گفته ايم ولى از اسماء الله تعالى است  , و اسماء الله باقى و دائم اند , لذا انسان كامل كه مظهر اتم و اكمل اين اسم شريف  است  صاحب ولايت  كليه است  مى تواند به اذن الله تعالى در ماده كائنات  تصرف  كند و قواى ارضيه و سماويه را در تحت  تسخير خويش در آورد , حكم او در صورت و هيولى عالم طبيعت  نافذ و مجرى است  , و هيولاى عنصرى بر حسب  اراده او مى تواند خلع صورتى نموده و لبس صورت  جديد نمايد مانند عصاى حضرت  موسى عليه السلام كه صورت  جمادى را بر حسب  اراده اش خلع نموده و صورت حيوانيه بر آن پوشانيده است  كه به شكل اژدها برآمد[ (  فالقى عصاه فاذا هى ثعبان مبين ](  ( 1 ) و همه معجزات  و كرامات  و خوارق عادات از اين قبيل اند كه به اراده كمل به اذن الله تعالى صورت  گرفته اند كه عصا در دست  موسى به اذن الله اژدها شد كه در حقيقت  فعل و ايجاد و تأثير از خداوند متعال است  , هر چند در دست  موسى

پاورقى :

1 سوره اعراف  , آيه 108 .

صفحه : 80

بود و به او اسناد داده مى شود , فافهم .

اين اذن الله , اذن قولى نيست  , بلكه اذن تكوينى منشعب  از ولايت  كليه مطلقه الهيه است  :

[ (  و اذ تخلق من الطين كهيئه الطير باذنى فتنفخ فيها فتكون طيرا باذنى و تبرىء الاكمه و الابرص باذنى و اذ تخرج الموتى باذنى ](  . ( 1 )

در قرآن كريم تسخير مطلقا به الله تعالى منسوب  است  , هر چند در ظاهر از مظاهر مى نمايد :

[ (  و سخرنا مع داود الجبال يسبحن و الطير , و لسليمان الريح عاصفه تجرى بأمره الى الارض التى باركنا فيها ](  . ( 2 )

اين ولايت  كه اقتدار نفس بر تصرف  در ماده كائنات  است  ولايت  تكوينى است  نه تشريعى , چه ولايت  تشريعى خاص واجب  الوجود است  كه شارع و مشرع است  و براى عبادش شريعت  و آئين قرار مى دهد و جز او كسى حق تشريع شريعت  را ندارد و گرنه ظالم است  :

[ (  ثم جعلناك  على شريعه من الامر فاتبعها و لا تتبع أهواء الذين لا يعلمون ](  . ( 3 )

[ (  شرع لكم من الدين ما وصى به نوحا ](  . ( 4 )

[ (  أم لهم شركاء شرعوا لهم من الدين ما لم يأذن به الله و لو لا كلمه الفصل لقضى بينهم و ان الظالمين لهم عذاب  أليم ](  . ( 5 ) پاورقى :

1 سوره مائده , آيه 111 .

2 سوره انبياء , آيات  79 و 81 .

3 سوره جائيه , آيه 19 .

4 سوره شورى , آيه 13 .

5 سوره شورى , آيه 22 .

صفحه : 81

پيامبر مأمور به انذار و تبشير و تبليغ و مبين احكام است  نه مشرع ,[ ( انما أنت  منذر ](  ( 1 ) و[ (  و ما ارسلناك  الا مبشرا او نذيرا ]( . ( 2 )

شيخ اكبر محى الدين عربى را در باب  سيصد و هيجدهم فتوحات  مكيه در اين كه تشريع خاص واجب  الوجود است  كلامى مفيد است  كه گويد : [ ( انا روينا فى هذا الباب[  ( عن عبدالله بن عباس رضى الله عنهما ان رجلا أصاب  من عرضه فجاء اليه يستحله من ذلك  فقال له يا ابن عباس , أنى قد نلت  منك  فاجعلنى فى حل من ذلك  . فقال : اعوذ بالله أن احل ما حرم الله . أن الله قد حرم أعراض المسلمين فلا أحلها و لكن غفرالله لك]( فانظر ما أعجب  هذا التصريف  و ما أحسن العلم . و من هذا الباب  حلف الانسان على ما ابيح له فعله أن لا يفعله أو يفعله ففرض الله تحله الايمان و هو من باب  الاستدراج و المكر الالهى الا لمن عصمه الله بالتنبيه عليه . فما ثم شارع الا الله تعالى , قال لنبيه صلى الله عليه و آله[ (  لتحكم بين الناس بما أراك  الله ](  ( 3 ) و لم يقل له رأيت  بل عتبه سبحانه و تعالى لما حرم على نفسه باليمين فى قضيه عائشه و حفصه فقال تعالى[ ( يا ايها النبى لم تحرم ما احل الله لك  تبتغى مرضات  ازواجك  ](  ( 4 ) فكان هذا مما أرته نفسه , فهذا يدلك  ان قوله تعالى[ (  بما أراك  الله ](  أنه ما يوحى به اليه لا ما يراه فى رأيه فلو كان هذا پاورقى :

1 سوره رعد , آيه 8 .

2 سوره اسراء , آيه 106 .

3 سوره نساء , آيه 106 .

4 سوره تحريم , آيه 2 .

صفحه : 82

الدين بالرأى لكان رأى النبى صلى الله عليه و آله أولى من رأى كل ذى رأى . فاذا كان هذا حال النبى صلى الله عليه و آله فى ما رأته نفسه فكيف  رأى من ليس بمعصوم , و من الخطاء أقرب  اليه من الاصابه ؟ فدل أن الا جتهاد الذى ذكره رسول الله صلى الله عليه و آله انما هو فى طلب الدليل على تغيير الحكم فى المسأله الواقعه لا فى تشريع حكم فى النازله فان ذلك  شرع لم يأذن به الله .

و لقد أخبرنى القاضى عبدالوهاب  الاسدى الاسكندرى بمكه سنه تسعه و تسعين و خمسمائه قال رأيت  رجلا من الصالحين بعد موته فى المنام فسألته ما رأيت  ؟ فذكر اشياء منها قال : ولقد رأيت  كتبا موضوعه و كتبا مرفوعه فسألت  ما هذه الكتب  المرفوعه ؟ فقيل لى : هذه كتب  الحديث  , فقلت  : و ما هذه الكتب  الموضوعه ؟ فقيل لى : هذه كتب  الرأى حتى يسأل عنها أصحابها فرأيت  الامر فيه شده](  .

شيخ عارف  مذكور علاوه بر اين كه در گفته تحقيقى خود در بيان شارع مشرع افاده اى قابل توجه فرموده است  , مطلب  مهم ديگر نيز بر مبناى اصيل اسلامى افاده فرموده است  كه در دين خدا قياس و تفسير به رأى غلط است  و اتكاء به رأى و قياس در مقابل شرع الهى شرع آوردن است  كه بدان مأذون نيست  و چه نيكو فرموده است  كه[ : ( فلو كان هذا الدين بالرأى لكان رأى النبى صلى الله عليه و آله أولى من رأى من ليس بمعصوم](  . و در باب  ديگر[ ( فتوحات](   گويد :

[ ( لا يجوز أن يدان الله بالرأى و هو القول بغير حجه وبرهان من صفحه : 83

كتاب  و لا سنه و لا اجماع , و أما القياس فلا أقول به و لا اقلد فيه جمله واحده فما أوجب  الله علينا الا خذ بقول أحد غير رسول الله صلى الله عليه و آله](  .

شيخ عربى در اين مقام مطابق مذهب  طائفه اماميه سخن گفته است  و كلمات دال بر شيعه اثنا عشريه بودن وى در كتب  و رسائلش بسيار است  , و از جمله دلائلى كه بر شيعه بودن وى احتجاج آورده اند همين سخن او در رأى و قياس است  كه نقل كرده ايم . علماى تسنن در اجراى احكام شرعيه دليل قياس را در مقابل كتاب  و سنت  و اجماع , برهان مستقل دانسته عمل بر مقتضاى آن را متبع شمارند , از آنجائى كه عقيده شيخ مخالف  اعتقاد علماء جماعت  بوده بر اين معنى انكار بليغ آورده مى گويد[ : ( عمل نمودن بر رأى خود بدون دليل شرعى اگر جائز بود براى حضرت  ختمى مرتبت  كه منزلت  و مقام عصمت  داشت  مجوز مى شد با آنكه رأى شريف  آن حضرت  مسلما از احتمال زلت  , معصوم است  خداى تعالى وى را در متابعت  رأى خود به خطاب[  ( يا ايها النبى لم تحرم ](  عتاب  فرمود پس در اين صورت  متابعت  قياس كه در واقع رأى بدون دليل است  أحدى را مجوز نخواهد بود](  . و ما در رساله امامت  كه در مجلد ثانى تكمله منهاج البراعه فى شرح نهج البلاغه آن را درج نموده ايم , فى الجمله در نهى از عمل به قياس بحث كرده ايم و رواياتى از اهل بيت  عصمت  و وحى نقل نموده ايم و بعضى از مطالب  عقليه از آنها استفاده

صفحه : 84

كرده ايم . ( 1 )

و بدان چنانكه جز حق تعالى كسى حق تشريع ندارد , همچنين حق تعيين امام كه خليفه الله است  با حق تعالى است  و جز خداوند سبحان أحدى حق تعيين خليفه را ندارد , چنانكه فرمود :

[ (  انى جاعل فى الارض خليفه ](  ( 2 ) .

اين كريمه[ ( انى جاعل فى الارض خليفه](  مثل كريمه[ : (  انى خالق بشرا من طين ](  ( 3 ) است  كه دال است  فقط ذات  حق خالقى اين چنين است  , و آن آيه نيز مى فرمايد كه فقط ذات  حق جاعلى آن چنانست  در كلمه [( انى](  تدبر به سزا لازم است  , و همچنين در كلمه[ ( انى](  و مضاف  و مضاف  اليه كلمه عهدى اين آيه كريمه :

[ (  و اذ ابتلى ابراهيم ربه بكلمات  فاتمهن قال انى جاعلك  للناس اماما قال و من ذريتى قال لا ينال عهدى الظالمين ](  . ( 4 ) و نيز بدان كه ولايت  به حسب  رتبت  اعلى و ارفع از رسالت  و نبوت  است چون ولايت  باطن نبوت  و رسالت  است  و نيل به اين دو مبتنى بر ولايت است  . مفاد اين سخن نه اين است  كه ولى مطلقا اعلى از رسول و نبى است بلكه مراد اين است  كه ولايت  رسول اعلى از رسالت  او است  , و همچنين ولايت  نبى اعلاى از نبوت  او است  , زيرا ولى متبوع مثلا خاتم صلى الله عليه و آله به حسب  ولايت  افضل از تابعانش است  , چه مفضول غير متبوع است  و افضل غير تابع , هر چند يك

پاورقى :

1 تكلمه منهاج البراعه , ج 2 , ص 98 .

2 سوره بقره , آيه 30 .

3 سوره ص , آيه 72 .

4 سوره بقره , آيه 120 .

صفحه : 85

شخص كه نبى است  از آن حيث  كه ولى است  افضل است  از آن حيث  كه نبى است  نه اين كه ولى تابع , افضل از اوست  فافهم .

ولايت  نبى جنبه حقانى و اشتغال به حق تعالى است  , و نبوت  او وجهه خلقى دارد كه توجه نبى به خلق است  و شك  نيست  كه اولى اشرف  از دومى است  چه آن ابدى است  به خلاف  اين كه منقطع است  .

رسول و نبى از اسماء الله نيستند ولى ولى از اسماء الله است  , لذا ولايت  منقطع نمى گردد به خلاف  رسالت  و نبوت  . يوسف  صديق عليه السلام فرمود :

[ (  فاطر السموات  و الارض انت  وليى فى الدنيا و الاخره ](  ( 1 ) . و حكم بتى الهى اين كه :

[ (  و ما عندكم ينفدوما عند الله باق ](  . ( 2 )

پس چون رسالت  و نبوت  از صفات  كونيه زمانيه اند به انقطاع زمان نبوت و رسالت  قطع مى شوند به خلاف  ولايت  كه از صفات  الهيه است  و حق سبحانه در وصف  خودش فرمود :

[ (  هو الولى الحميد ](  . ( 3 )

پس قرآن فرقان به تنهائى در اثبات  وجوب  وجود انسان كامل ولى در نشاه عنصرى على الدوام كافى است  و روايات  و صحف  علميه معاضد آنند بلكه از بطنان آن فائض اند . عارف  رومى در آخر

پاورقى :

1 سوره يوسف  , آيه 104 .

2 سوره نحل , آيه 99 .

3 سوره شورى , آيه 29 .

صفحه : 86

دفتر دوم مثنوى گويد :

هم سليمانست  اندر دور ما

كه دهد صلح و نماند جور ما

مرحوم حكيم سبزوارى در شرح آن گويد :

[ ( چه ولى از اسماء خدا است  و هميشه مظهر مى خواهد , پس انقطاع ولايت جائز نيست  و اولياء خدا هميشه در عالم هستند بخلاف  نبى و رسول كه اسم خلقى اند پس انقطاع نبوت  و رسالت  جائز است](   . ( 1 ) چون در معنى ولى و نبى و رسول تدبر شود ظاهر گردد كه معطى نبوت  و رسالت  اسم ظاهر است  كه احكامشان متعلق به تجليه است  , و معطى ولايت اسم باطن است  كه مفيد تحليه است  و هر چيزى را علامت  است  و علامت سفراى الهى ولايت  است  .

و چون ولايت  شامل رسالت  و نبوت  تشريعى و نبوت  عامه غير تشريعى مى باشد از آن به فلك  محيط عام تعبير شده است  . چنانكه در فص عزيز عزيرى[ ( فصوص الحكم](  فرموده است  :

[ ( و اعلم أن الولايه هى الفلك  المحيط العام و لهذا لم ينقطع , و لها الانباء العام , و أما نبوه التشريع و الرساله فمنقطعه وفى محمد صلى الله عليه و آله قد انقطعت  فلا نبى بعده مشرعا أو مشرعا له و لا رسول و هو المشرع](  .

مشرع به هيأت  فاعلى , آن نبى صاحب  شريعت  است  چون موسى و عيسى و محمد صلوات  الله عليهم , و مشرع له به هيأت

پاورقى :

1 شرح مثنوى , چاپ  سنگى , ص 182 .

صفحه : 87

مفعولى آن نبى اى است  كه خود صاحب  شريعت  نيست  ولى داخل و تابع شريعت  نبى مشرع است  مانند انبياى بنى اسرائيل كه بر شريعت  موسى عليه السلام بوده اند .

شارح قيصرى گويد :

[ ( و انما اطلق اسم الفلك  على الولايه لانها حقيقه محيطه لكل من يتصف بالنبوه والرساله و الولايه كاحاطه الافلاك  لما تحتها من الاجسام , ولكون الولايه عامه شامله على الانبياء و الاولياء لم ينقطع أى مادام الدنيا باقيه و عند انقطاعها ينتقل الامر الى الاخره](  .

در اصطلاح اهل ولايت  نبوت  غير تشريعى گاهى به نبوت  عامه , و گاهى به نبوت  مقامى , و گاهى به نبوت  تعريف  در مقابل نبوت  تشريع , تعبير مى گردد . در نبوت  عامه انباء و اخبار معارف  و حقايق الهيه است  يعنى ولى در مقام فناى فى الله بر حقائق و معارف  الهيه اطلاع مى يابد و چون از آن گلشن راز باز آمد , از آن حقائق انباء يعنى اخبار مى كند و اطلاع مى دهد . چون اين معنى براى اولياء است  و اختصاص به نبى و رسول تشريعى ندارد در لسان اهل ولايت  به نبوت  عامه و ديگر اسماى ياد شده تعبير مى گردد . هر كسى را اصطلاحى داده ايم

هر كسى را سيرتى بنهاده ايم

هنديان را اصطلاح هند مدح

سنديان را اصطلاح سند مدح

در باب  فضائل خضر عليه السلام از كتاب  فضائل جامع صحيح مسلم ( 1 ) به اسنادش از سعيد بن جبير روايت  شده است  كه چون

پاورقى :

1ج 7 ط بيروت  ص 104 .

صفحه : 88

موسى و يوشع بن نون عليهم السلام در نزد صخره به خضر رسيدند :  حتى اتيا الصخره فرأى رجلا مسجى عليه بثوب  فسلم عليه موسى فقال له الخضر انى بأرضك  السلام قال انا موسى قال موسى بنى اسرائيل قال نعم , قال انك  على علم من علم الله علمكه الله لا أعلمه , و أنا على علم من علم الله علمنيه لا تعلمه , قال له موسى عليه السلام : هل اتبعك  على أن تعلمنى مما عملت رشدا  , الحديث  .

از همين باب  گفتار خضر عليه السلام است  كه در صحف  اهل توحيد آمده است  كه نبى از حيث  نبوت  تعريف  يعنى از آن حيث  كه ولى است  مثلا انباء از ذات  و صفات  و افعال حق سبحانه مى كند , و از حيث  نبوت  تشريع تبليغ احكام و تأديب  به اخلاق و تعليم به حكمت  و قيام به سياست  مى كند .

نبوت  مقامى را كه در حقيقت  نيل به ولايت  است  , از اين اشارت  درياب كه مظاهر اتم ولايت  مطلقه و وسائط فيوضات  الهيه انسان ها را بسوى خود كه در قله شامخ معرفت  قرار گرفته اند , دعوت  كرده اند و تعالوا , تعالوا گفته اند , يعنى بالا بيائيد .

بانگ  مىآيد كه اى طالب  بيا

جود محتاج گدايان چون گدا

جود محتاج است  و خواهد طالبى

همچنان كه توبه خواهد تائبى

جود مى جويد گدايان و ضعاف

همچو خوبان كاينه جويند صاف

صفحه : 89

روى خوبان زاينه زيبا شود

روى احسان از گدا پيدا شود

بانگ  مىآيد تعالوا زان كرم

بعد از اين رجعت  نماند درد و غم

و دعوت  آن ارواح طاهره و أفواه عاطره , حاشا كه به سخريه و استهزاء و هزل و لغو باشد :

[ (  قالوا أتتخذنا هزوا قال أعوذ بالله أن اكون من الجاهلين ](  . ( 1 )

پس اگر نيكبختى ندايشان را به حقيقت  نه به مجاز لبيك  بگويد , تواند كه به قدر همت  خود به مقاماتى منيع و درجاتى رفيع ارتقاء و اعتلاء نمايد و به قرب  نوافل بلكه به قرب  فرائض نائل آيد هر چند به فضل رتبت نبوت  و رسالت  و امامت  تشريعى منادى دست  نمى يابد .

فيض روح القدس ار باز مدد فرمايد

ديگران هم بكنند آنچه مسيحا مى كرد

خواجه حافظ شيرين سخن هم مى گويد : آنچه مسيحا مى كرد , ديگران هم در صورت  حصول استعداد , از فيض روح القدس همان را مى توانند بكنند . اين همان ولايت  تكوينى است  كه بايد در كنار سفره رحمت  رحيميه تحصيل كرد و كمال اصفهانى نيكو گفته است  :

بر ضيافتخانه فيض نوالت  منع نيست

در گشاده است  وصلا در داده خوان انداخته

پاورقى :

1 سوره بقره , آيه 67 .

صفحه : 90

خداوند سبحان در قصص قرآن در قصه موسى كليم فرمايد :

[ (  و لما بلغ أشده و استوى , آتيناه حكما و علما و كذلك  نجزى المحسنين ](  . ( 1 )

از اين كريمه و نظائر آن در قرآن , نبوت  تشريعى از نبوت  مقامى تميز داده مى شود , چه مفاد[ ( و كذلك  نجزى المحسنين](  در سياق آيه اين است كه انسان و اصل و نازل به منزل احسان به مشرب  موسوى يعنى به نبوت مقامى در اصطلاح اهل توحيد نائل مى گردد هر چند وى را منصب  موسوى كه فضل نبوت  تشريعى است  حاصل نمى شود , و آن بزرگى كه گفته است  : از عبادت  نى توان الله شد

ميتوان موسى كليم الله شد

همين معنى را اراده كرده است  . و منزل احسان مقام مشاهده و كشف  و عيان است  و آن را مراتب  است  : آغاز آن اين كه[ (  أن الله كتب الاحسان على كل شىء ](  , و پس از آن اين كه[ (  الاحسان أن تعبدالله كأنك  تراه ](  كه تعليم و خطاب  به اهل حجاب  است  , و انجام آن به رفع كأن يعنى[ (  لم أعبد ربا لم أره ](  زيرا كه[ ( و الله فى قبله المصلى](  , خوشا آنان كه دائم در نمازند .

و بدان آن چه كه در ولايت  تشريعى و تكوينى گفته ايم هر دو در مقام توحيد فعل بازگشت  به يك  ولايت  مى كند ,[ ( لا اله الا الله وحده وحده وحده]( كه توحيد ذات  و توحيد صفات  و توحيد افعال است  نه تأكيد لفظى , و[ ( اليه يرجع الامر كله ](  و[ (  اليه ترجع الامور ](

پاورقى :

1 سوره يوسف  , آيه 22

صفحه : 91

[ (  قل كل من عندالله ](  ,[ (  أن الى ربك  الرجعى [ [( (  و أن الى ربك  المنتهى ](  .

لذا با اين كه در يك  جاى قرآن فرمود[ : (  قل يتوفيكم ملك  الموت الذى وكل بكم ](  ( 1 ) در جاى ديگر آن فرمود[ : (  الله يتوفى الانفس حين موتها والتى لم تمت  فى منامها ](  ( 2 ) , فافهم . ديده اى خواهم سبب  سوراخ كن

تا حجب  را بر كند از بيخ و بن

و نيز بدان كه خداوند متعال در قرآن كريم , خود و رسول و مؤمنون را ولى خوانده است  و حقيقت  ولايت  رتق و فتق ولى در امور مولى عليه است  كه در بعضى از امور وى را از آن باز مى دارد و در برخى وى را بر آن وا مى دارد تا به كمال سعادت  مطلوب  و مقدر خود برسد . اين ولايت  حقيقيه است  كه مبتنى بر حقيقت  ملك  است  و آن حق تعالى را است  و بس , كه مولاى حقيقى او است[  (  الله ولى الذين آمنوا يخرجهم من الظلمات  الى النور ](  ( 3 ) .

و چون خود متعالى از مجانست  مخلوقات  است  , خلفاء و نمايندگانى را براى تربيت  مملوكين و عبيدش منصوب  فرمود[ : (  انما وليكم الله و رسوله و الذين آمنوا الذين يقيمون الصلوه ويؤتون الزكوه وهم راكعون ]( . ( 4 ) و چون از لوازم ولايت  حق تعالى بر عباد اين است  كه عباد جان و مال و اولادشان را فداى او كنند چه صدق و خلوص و

پاورقى :

1 سوره سجده , آيه 12 .

2 سوره زمر , آيه 43 .

3 سوره بقره , آيه 258 .

4 سوره مائده , آيه 62 .

صفحه : 92

حقيقت  عبوديتشان به امثال اين امور كه از لوازم عبوديت  است  ظاهر مى گردد و حق تعالى خود غنى از عالمين است  , خليفه نصب  مى كند و آن را ولى عبادش قرار مى دهد و اطاعتش را بر عباد لازم مى گرداند[ (  ليميز الله الخبيث  من الطيب  ](  ( 1 ) پس رسول و نبى و ولى و مؤمنون خلفاى حق تعالى در ولايت اند نه شركاى او در آن ,[ (  سبحانه و تعالى عن أن يكون له ولى من الذل ](  .

در صحف  اهل ولايت  , تاره ولى را در مقام محبوبى دانسته اند , و تاره در مقام محبى : ولى محبوبى ولايت  او كسبى نيست  و صاحب  نفس مكتفيه است  و ولايت  او ازليه ذاتيه و هبيه است  , چنانكه سيد اولياء و اوصياء فرمود : [(  كنت  وليا و آدم بين الماء و الطين ](  , ولى ولى محبى ولايت  او كسبى است  بايد اتصاف  به صفات  الله و تخلق به اخلاق را تحصيل كند تا ولى شود .

تبصره :

از مطالب  مذكور در ولايت  به خصوص در بيان اذن , سر قول ارباب  بصيرت و اصحاب  قلوب  دانسته مى شود كه فرمودند[ : ( بسم الله الرحمن الرحيم عارف  بمنزله كن بارى تعالى است](   . شيخ اكبر محيى الدين در رساله شريف[  ( الدر المكنون و الجوهر المصون فى علم الحروف](   فرمايد[ : ( و من فاته فى هذا الفن سر بسم الله الرحمن الرحيم فلا يطمع أن يفتح عليه بشىء الى قوله : و اعلم أن منزله بسم الله الرحمن الرحيم من العارف بمنزله كن من البارى جل و على](  .

و همچنين اين مطلب  عظيم در سر بسم الله الرحمن الرحيم را پاورقى :

1 سوره انفال , آيه 40 .

صفحه : 93

در سؤال و جواب  صد و چهل و هفتم باب  هفتاد و سوم[ ( فتوحات  مكيه]( عنوان فرموده است[ :  ( و ما تاويل قول بسم الله ؟ الجواب  : هو العبد الكامل فى التكوين بمنزله كن للحق , الخ](  .

اين نكته در[ ( بسم الله الرحمن الرحيم](  , باب  بحث[  ( العارف  يخلق بهمته ما يكون له وجود من خارج محل الهمه](  كه در فص اسحاقى فصوص الحكم مبين است  , و با بيان مقام[ ( كن](  كه در باب  سيصد و شصت  و يك[  ( فتوحات  مكيه](  معنون است  , انسجام يابد نتائج عرفانى در معارف  مقامات  انسانى بسيار لطيف  و شريف  عائد خواهد شد . بحث  مذكور باب  اسحاقى در اول وجود ذهنى اسفار ( 1 ) و بحث  مقام كن در فصل يازدهم باب  سوم نفس اسفار ( 2 ) تقرير شده است  , و الله ولى التوفيق .

تمثيل در ولايت  تكوينى

واقعه شجره آخر خطبه قاصعه نهج البلاغه كه به امر رسول الله صلى الله عليه و آله از جاى خود بركنده شد و چون مرغ بال زنان آمد تا پيش رسول الله بايستاد , و تمام معجزات  و خوارق عادات  و كرامات

پاورقى :

1 ص 65 , ج 1 , ط 1 .

2 ص 34 , ج 4 , ط 1 .

صفحه : 94

از شق القمر و شق الجبل و شق البحر و قلع درب  قلعه خيبر و غيرها همه از ولايت  تكوينى است  كه نفوس مستعده مؤيد به روح القدس باذن الله تعالى چنان تأثيرات  در كائنات  مى كنند .

امير عليه السلام در رساله اى كه به سهل بن حنيف  نگاشت  مرقوم داشت  كه :

[ (  و الله ما قلعت  باب  خيبر و رميت  به خلف  ظهرى أربعين ذراعا بقوه جسديه و لا حركه غذائيه لكنى أيدت  بقوه ملكوتيه و نفس بنور ربها مضيئه ](  .

اين حديث  شريف  كه از غرر احاديث  است  مطابق ضبط و نقل جناب  صدوق در امالى است  ( 1 ) ولى جناب  عمادالدين طبرى كه از اعلام قرن ششم هجرى است  در كتاب  بشاره المصطفى لشيعه المرتضى ( 2 ) چنين روايت  كرده است :

[ (  والله ما قلعت  باب  خيبر و قذفت  به اربعين ذراعالم تحس به اعضائى بقوه جسديه و لا حركه غذائيه و لكن ايدت  بقوه ملكوتيه و نفس بنور ربها مضيئه ](  .

عارف  جامى در سلسله الذهب  گويد :

بوده از غايت  فتوت  خويش

خالى از حول خويش و قوت  خويش

پاورقى :

1 امالى صدوق , مجلس هفتاد و هفتم , ص 307 , ط 1 , چاپ  سنگى . 2 بشاره المصطفى , ص 235 , ط نجف  .

صفحه : 95

قدرت  و فعل حق از او زده سر

كنده بى خويشتن در خيبر

خود چه خيبر كه چنبر گردون

پيش آن دست  و پنجه بود زبون

كلام مذكور امير عليه السلام را خواجه طوسى در شرح فصل ششم , نمط عاشر اشارات  شيخ رئيس ياد آور شده است  و گفت  :

[ (  لما كان فرح العارف  ببهجه الحق اعظم من فرح غيره بغيرها و كانت الحاله التى تعرض له و تحركه اعتزازا بالحق او حميه الهيه أشد مما يكون لغيره , كان اقتداره على حركه لا يقدر غيره عليها امرا ممكنا , و من ذلك يتعين معنى الكلام المنسوب  الى على عليه السلام :

[ ( و الله ما قلعت  باب  خيبر بقوه جسدانيه ولكن قلعتها بقوه ربانيه ]( .

سه نمط آخر اشارات  در ولايت  تكوينى

نمط هشتم و نهم و دهم آخر اشارات  در ولايت  تكوينى و علم انسان كامل و كرامات  اوليا و خرق عادات  و معجزات  انبياء و در بسيارى از اسرار آيات  , سه رساله مستقل ارزشمند استدلالى , و از ذخائر علمى اند . صفحه : 96

فضل نبوت  و مقام ولايت

در خطبه قاصعه كه خطبه صد و پنجاه و هشتم نهج البلاغه است  اميرالمؤمنين عليه السلام از خود خبر مى دهد كه :

[ (  أرى نور الوحى و الرساله و أشم ريح النبوه ](  .

و نيز در همان خطبه آمده است  كه حضرت  نبى صلى الله عليه و آله به وصى عليه السلام فرمود :

[ (  انك  تسمع ما أسمع و ترى ما أرى الا أنك  لست  بنبى ]( على عليه السلام را فضل نبوت  نيست  ولى به نور ولايت  مى شنود آنچه را رسول صلى الله عليه و آله شنيده است  و مى بيند آنچه را كه رسول مى بيند . مسعودى در[ ( مروج الذهب](   از سبط اكبر رسول الله صلى الله عليه و آله امام حسن مجتبى عليه السلام نقل كرده است  كه آن جناب  پس از شهادت وصى امام على عليه السلام در وصف  آن حضرت  و رحلت  او فرمود : [ (  والله لقد قبض فيكم الليله رجل ما سبقه الاولون الا بفضل النبوه و لا يدركه الاخرون , الخ ](  اين كلام امام مجتبى عليه السلام است  كه احدى از پيشينيان يعنى انبياء و اوصياء و اولياء بر امام على عليه السلام صفحه : 97

سبقت  نگرفته اند مگر به فضل نبوت  .

ثقه الاسلام كلينى در حديث  پنجم[ ( باب  الكون و المكان](  از كتاب توحيد[ ( اصول كافى](  روايت  كرده است  كه حبرى از احبار به امير عليه السلام عرض كرد :

افنبى انت  ؟ فقال عليه السلام[ : (  ويللك  انا عبد من عبيد محمد صلى الله عليه و آله ](  . ( 1 )

بلكه مرحوم بحرانى در تفسير برهان ضمن آيه كريمه :

[ (  ولما جاء موسى لميقاتنا وكلمه ربه ](  ( 2 ) از صادق آل محمد عليه السلام نقل كرده است  كه :

[ (  و أدنى معرفه الامام أنه عدل النبى الا درجه النبوه و وارثه و أن طاعته طاعه الله وطاعه رسوله ](  ( 3 ) پس اين كلام كامل دوحه شجره خاتم صلى الله عليه و آله مفتاحى براى فتح ابواب  حجت  و امامت  كافى و بحار و عوالم و غيرها باشد كه ولى اى را فضل نبوت  نباشد ولى به حسب ولايتش اعلم و افضل از نبى اى باشد .

و بلكه مرحوم سيد مدنى در[ ( روضه السالكين فى شرح صحيفه الساجدين]( در شرح دعاى چهل و هفتم كه دعاى عرفه صحيفه است  از رسول الله صلى الله عليه و آله روايت  نقل نموده است  كه قال صلى الله عليه و آله : [ (  علماء امتى كانبياء بنى اسرائيل ](  .

پاورقى :

1 اصول كافى ( معرب  ) ج 1 , ص 75 .

2 سوره اعراف  , آيه 144 .

3 تفسير برهان , چاپ  سنگى , ج 1 , ص 367 .

صفحه : 98

و نيز آن حضرت  روايت  كرده است  كه قال صلى الله عليه و آله : [ (  أن لله عبادا ليسوا بانبياء يغبطهم النبيون ](  . و باب  صد و يكم امامت  بحار ( 1 ) در اين موضوع است  كه[ ( انهم يعنى الائمه عليهم السلام أعلم من الانبياء عليهم السلام](  . و سؤال صد و چهل ششم باب  هفتاد و سوم[ ( فتوحات  مكيه](  درباره حديث شريف[  (  أن لله عبادا ليسوا بأنبياء يغبطهم النبيون بمقاماتهم و قربهم الى الله تعالى ](  . و جواب  را بر نهج نبوت  تشريعى و مقامى عنوان كرده است  كه در بحث  آتى ولايت  معلوم مى گردد .

حديث  غبطه در[ ( مسند احمد بن حنبل](  به اسنادش از أبى مالك  اشعرى در ضمن عنوان حديث  ابى مالك  الاشعرى از رسول الله صلى الله عليه و آله روايت  شده است  . ( 2 )

ابو مالك  اشعرى در ذيل حديث  مى گويد :

ثم أن رسول الله صلى الله عليه و آله لما قضى صلاته أقبل الى الناس بوجهه فقال[ : ( يا ايها الناس اسمعوا واعقلوا واعلموا ان لله عز و جل عبادا ليسوا بأنبياء و لا شهداء يغبطهم الانبياء و الشهداء على مجالسهم وقربهم من الله ](  .

فجاء رجل من الاعراب  من قاصيه الناس والوى بيده الى نبى الله صلى الله عليه و آله فقال يا نبى الله ناس من الناس ليسوا بأنبياء و لا شهداء يغبطهم الانبياء و الشهداء على مجالسهم و قربهم من الله ؟ ! أنعتهم لنا يعنى صفهم لنا , فسروجه رسول الله صلى الله عليه و آله لسؤال پاورقى :

1 ص 322 , ج 7 , طبع كمپانى .

2 مسند احمد , ج 5 , ص 343 .

صفحه : 99

الاعرابى , فقال رسول الله صلى الله عليه و آله[ : (  هم ناس من أفناء الناس و نوازع القبائل لم تصل بينهم أرحام متقاربه تحابوا فى الله و تصافوا يضع الله لهم يوم القيامه منابر من نور فيجلسهم عليها فيجعل وجوههم نورا وثيابهم نورا يفزع الناس يوم القيامه و لا يفزعون و هم اولياء الله الذين  لا خوف  عليهم و لا هم يحزنون ](  . و آن را سيد حيدر آملى در[ ( نص النصوص فى شرح فصوص الحكم لمحيى الدين العربى](  ( 1 ) از ابو جبير نقل كرده است  كه :

قال : سمعت  عن رسول الله صلى الله عليه و آله انه قال[ : ( أن من عبادالله ما هم ليسوا بأنبياء و لا شهداء يغبطهم الانبياء و الشهداء يوم القيامه لمكانهم من الله تعالى](  . قالوا : يا رسول الله اخبرنا من هم و ما أعمالهم فلعلنا نحبهم ؟ قال[ : ( هم تحابوا فى الله على غير أرحام بينهم و لا أحوال يتعاطونها , فوالله ان وجوههم لنور و انهم على منابر من نور , لا يخافون اذا خاف  الناس و لا يحزنون اذا حزن الناس , ثم قرأ الايه : [ (  الا ان اولياء الله لا خوف  عليهم و لا هم يحزنون ](  . ( 2 )

واقعه حضرت  موسى عليه السلام با عبدى از عباد الهى كه معلم به علم لدنى بود و در سوره كهف  قرآن مجيد آمده است  , مصدق حديث  شريف  غبطه است  , كهف  قرآن كهف  سر ولايت  است[ :  (  فوجدا عبدا من عبادنا آتيناه رحمه من عندنا و علمناه من لدنا علما قال موسى هل اتبعك  على أن تعلمن مما علمت  رشدا قال انك  لن تستطيع معى صبر او كيف  تصبر على ما لم تحط به خبرا ](  . و چنان كه گفته ايم سؤال

پاورقى :

1 نص النصوص ط 1 ص 262 .

2 سوره يونس , آيه 63 .

صفحه : 100

و جواب  146 باب[ 73  ( فتوحات  مكيه](  در پيرامون همين حديث  است  كه حكيم محمد بن على ترمذى از باب  تمحيص و اختيار يكصد و پنجاه سؤال ذوقى عرفانى طرح كرده است  و شيخ در فتوحات  آنها را عنوان كرده است  و جواب داده است  .

در جواب  اين سؤال , حديث  را دو وجه توجيه كرده است  وجه دوم آن مطابق روايت  ابى جبير است  كه انبياء و شهداء در روز قيامت  از آن عباد غبطه مى خورند و عبارت  او اين است  :

السؤال السادس والاربعون و مائه :  ان لله عبادا ليسوا بأنبياء يغبطهم النبيون بمقاماتهم وقربهم الى الله تعالى  .

الجواب  : يريد ليسوا بأنبياء تشريع لكنهم انبياء علم و سلوك  : اهتدوا فيه بهدى انبياء التشريع , غير انهم ليس لهم اتباع لوجهين : الوجه الواحد لغنائهم فى دعائهم الى الله على بصيره عن نفوسهم فلا تعرفهم الاتباع , وهم المسودون الوجه فى الدنيا و الاخره من السؤدد عند الرسل والانبياء و الملائكه , و من السواد لكونهم مجهولين عند الناس فلم يكونوا فى الدنيا يعرفون و لا فى الاخره يطلب  منهم الشفاعه فهم أصحاب راحه عامه فى ذلك  اليوم .

و الوجه الاخره انهم لما لم يعرفوا لم يكن لهم أتباع فاذا كان فى القيامه جاءت  الانبياء خائفه يحزنهم الفزع الاكبر على أممهم لا على أنفسهم و جاء غير الانبياء خائفين يحزنهم الفزع الاكبر على انفسهم و جاءت  هذه الطائفه مستريحه غير خائفه لا على أنفسهم

صفحه : 101

و لا يحزنهم الفزع الاكبر على أممهم اذ لم يكن لهم أمم . و فيهم قال تعالى لا يحزنهم الفزع الاكبر و تتلقاهم الملائكه هذا يومكم الذى كنتم توعدون أن يرتفع الحزن و الخوف  فيه عنكم فى حق انفسكم و حق الامم اذ لم يكن لكم امه و لا تعرفتم لامه مع انتفاع الامه بكم ففى هذا الحال تغبطهم الانبياء المتبوعون , اولئك  المهيمون فى جلال الله تعالى العارفون الذين لم تفرض عليهم الدعوه الى الله .

تبصره :

از تحقيقى كه تقديم داشتيم بيان وجه روايات  مرويه از فريقين كه حضرت عيسى پيمبر عليه السلام خلف  امام زمان مهدى قائم آل محمد صلوه را اقتداء مى كند , و در پيش روى او جهاد مى كند با اين كه از پيغمبران اولوالعزم است  , معلوم مى گردد , زيرا كه حضرت  عيسى عليه السلام داراى فضل نبوت است  و حضرت  مهدى عليه السلام را فضل نبوت  نيست  كه نبوت  به خاتم الانبياء ختم شده است[  ( فلا نبى بعده](  . و به حسب  موازين كتاب  و سنت  , و قواعد حكمت  متعاليه و اصول معارف  عرفانيه كه در حقيقت  همان شرح و تفسير بطون و اسرار كتاب  و سنت اند , صحيح است  كه انسانى در اتصاف  به حقائق و رقائق اسماء الله تعالى متصف  باشد و لكن او را فضل نبوت  كه منصب  تشريعى است  نبوده باشد و در غير اين منصب  از جهات ديگر بر روى مقدم و قدوه او بوده باشد .

به مثل شخصى به سمت  قضاء منصوب  است  , او را اين علو مكانت  و مرتبت يعنى فضيلت  منصب  قضاء است  و اين مقامى عرضى و زوال پذير است  و تا زمانى كه دراين سمت  باقى است  حكم

صفحه : 102

او نافذ است  , و ديگرى اعلم و افضل از او است  و داراى صفات  حقيقى كمالات  انسانى است  كه محكوم به حكم عزل و نصب  كسى نيست  ولى به سمت قضا منصوب  نيست  , لاجرم حكم قاضى درباره وى ممضى است  و در اين جهت تابع قاضى منصوب  است  و در حقيقت  تابع مقام قضاء است  چنان كه شيخ عارف  عربى در آخر فص ادريسى[ ( فصوص الحكم](  در بحث  علو ذاتى و صفاتى و علو به حسب  مكانت  و مكان يعنى علو مرتبى و مكانى در اين مقام گويد :

[ ( علو المكانه يختص بولاه الامر كالسلطان والحكام و الوزراء والقضاه و كل ذى منصب  سواء كانت  فيه أهليه ذلك  المنصب  أو لم يكن , و العلو بالصفات  ليس كذلك  فانه قد يكون اعلم الناس يتحكم فيه من له منصب التحكم و أن كان أجهل الناس فهذا على بالمكانه بحكم التبع , ما هو على بنفسه فاذا عزل زالت  رفعته و العالم ليس كذلك](   .

غرض از مثل مذكور اين است  كه هر چند حضرت  عيسى عليه السلام را به حسب  ولايت  تشريعى فضل نبوت  بوده است  و اين فضل حضرت  مهدى عليه السلام را نمى باشد , و لكن مع ذلك  منافاتى ندارد كه حضرت  مهدى عليه السلام را علو مكانت  و مرتبت  در اتصاف  به تحقق اسماء الهيه به حدى باشد كه به حسب  ولايت  تكوينى افضل باشد و از اين جهت  قدوه و متبوع پيغمبرى حتى از اولوالعزم و صاحب  شريعت  , قرار گيرد .

كهف  قرآن كهف  سر ولايت  است  , حضرت  موسى كليم از

صفحه : 103

پيغمبران اولوالعزم است  كه علاوه بر رتبت  نبوت  صاحب  شريعت  و حائز مقام رسالت  و امامت  است  وقتى با فتاى خود ( حضرت  يوشع عليه السلام ) عبدى از عباد الهى ( حضرت  خضر عليه السلام ) را يافتند , چنان پيغمبرى متابعت  با او را مسألت  مى كند تا وى را از آنچه كه مى داند تعليم دهد , و در جواب[  (  انك  لن تستطيع معى صبرا ](  مى شنود , بلكه در مرتبه بعد به خطاب  اشد از آن مخاطب  مى شود كه[ (  ألم اقل انك  لن تستطيع معى صبرا ](  , و در مرتبه بعد شديدتر از آن كه[ (  هذا فراق بينى و بينك  سأنبئك  بتأويل ما لم تستطع عليه صبرا ](  فافهم . [ (  و اذ قال موسى لفتيه لا أبرح حتى أبلغ مجمع البحرين أو امضى حقبا الى قوله تعالى :  فوجدا عبدا من عبادنا آتينه رحمه من عندنا و علمناه من لدنا علما , قال له موسى هل اتبعك  على أن تعلمن مما علمت  رشدا , قال انك  لن تستطيع معى صبرا و كيف  تصبر على ما لم تحط به خبرا  , الايات  ](  .

در باب  فضائل حضرت  خضر عليه السلام از كتاب  فضائل صحيح مسلم به اسنادش از سعيد بن جبير روايت  شده است  كه قال رسول الله صلى الله عليه و آله[ : (  يرحم الله موسى لوددت  انه كان صبر حتى يقص علينا من أخبارهما ](  . ( 1 )

و عارف  جامى در[ ( نفحات  الانس](  در شرح مؤيدالدين جندى آورده است كه : وى گفته يعنى جندى گفته كه از شيخ خود شيخ صدرالدين يعنى صدرالدين قونوى شنيدم كه شيخ بزرگ  را

پاورقى :

1 صحيح مسلم , ط بيروت  , ج 7 , ص 105 .

صفحه : 104

يعنى محى الدين عربى را با خضر عليه السلام اتفاق ملاقات  افتاد , گفت كه از براى موسى بن عمران صلوه الرحمن عليه هزار مسأله از آنچه از اول ولادت  وى تا زمان اجتماع بر وى گذشته بود مهيا ساخته بودم وى بر سه مسأله از آن صبر نتوانست  كرد , و اشارت  به اين معنى است  آنكه حضرت رسالت  صلى الله عليه و آله فرموده است  كه[ : (  ليت  أخى موسى سكت حتى يقص علينا من أنبائهما ](  .

صفحه : 105

باب  دوم

انسان كامل خليفه الله است[  (  اولئك  خلفاء الله فى أرضه و الدعاه الى دينه ](  . ( 1 )

( ب  ) و اين چنين انسان خليفه الله است  چه[ (  انى جاعل فى الارض خليفه ](  دال است  كه وصف  دائمى حقيقه الحائق جاعلى اين چنين است پس همواره مجعولى آنچنان بايد زيرا جاعل است  نه جعلت  و اجعل و نحو هما . و جاعل مقيد به شخص خاص و زمان خاص نيست  تا چون[ (  انى جاعلك  للناس اماما ](  و[ (  يا داود انا جعلناك  خليفه فى الارض ]( محدود باشد .

و خليفه بايد به صفات  مستخلف  عنه و در حكم او باشد وگرنه خليفه او نيست  , لذا فرمود[ : (  و علم آدم الاسماء كلها ](  كه جمع محلى به الف  و لام موكد به كل آورد . و از جهت  اهميت  به خليفه آن را بر خليفه مقدم داشت  امام صادق عليه السلام فرمود :

[ (  الحجه قبل الخلق و مع الخلق و بعد الخلق ](  .

پس آيه بر لزوم وجود خليفه الى يوم القيمه از امهات  و محكمات  است  و چنانكه بر معنى مذكور دال است  نيز دلالت  دارد كه تعيين خليفه بر امت نيست  , فافهم .

پاورقى :

1 نهج البلاغه , كلام امير عليه السلام به كميل , حكمت  47 . صفحه : 106

تعريف  اسم و توقيفيت  و اشتقاق آن

مطلب  مهم در اين مقام , معرفت  به معنى اسم در اصطلاح اهل تحقيق اعنى اهل معرفت  و ولايت  است  كه همان اسم در لسان كتاب  و سنت  است  در بيان آن گوييم :

بر مبناى قويم وحدت  شخصى وجود , محض وجود بحت  به حيثى كه از ممازجت غير و از مخالطت  سوى , مبرى باشد از آن به غيب  هويت  و لا تعين تعبير مى كنند , و حضرت  اطلاق ذاتى نيز گويند كه مجال هيچ وجه اعتبارات  حتى همين اعتبار عدم اعتبار نيز در آن نيست  , و مشوب  به هيچ گونه لواحق اعتبارى نمى باشد و اصلا تركيب  و كثرت  در آن راه ندارد و اين مقام لا اسم و لا رسم است  , زيرا كه اسم ذات  مأخوذ با صفتى و نعتى است  يعنى متن ذات  و عين آن به اعتبار معنايى از معانى خواه آن معانى وجوديه باشند و خواه عدميه اخذ شود . آن معنى را صفت  و نعت  مى گويند . و أن شئت  قلت  :

ذات  با اعتبار تجلى اى از تجلياتش اسم است  چون رحمن و رحيم و راحم و عليم و عالم و قاهر و قهار كه عين ذات  مأخوذ به صفت  رحمت  و علم و قهر است  , و اسماى ملفوظه متداوله , اسماى

صفحه : 107

اين اسماى عينى اند . فرق دو تعبير اين است  كه اول چون حقيقت  وجود مأخوذ به تعينى از تعينات  صفات  كماليه او است  اسم ذاتى است  , و دومى كه ذات  باعتبار تجلى خاصى از تجليات  الهيه اخذ شده است  اسم فعلى است كه تفصيل آن خواهد آمد . از اين بيان مذكور در تعريف  اسم , مراد رواياتى كه از اهل بيت  عصمت  وارد شده است  كه اسم غير مسمى است  , و نيز مراد اهل تحقيق در صحف  عرفانيه كه اسم عين مسمى است  , معلوم مى گردد كه هم غير صحيح است  و هم عين صحيح است  عارف  جندى در رساله اش گويد :

[ ( مقتضى الكشف  و الشهود أن الاسم الله ليس عين المسمى من جميع الوجوه بل من وجه كسائر الاسماء](  ( 1 ) اين كلام جندى ناظر به مقام واحديت است  نه احديت  .

قيصرى در اول شرح فص آدمى[ ( فصوص الحكم](  گويد[ : ( أن جميع الحقائق الاسمائيه فى الحضره الاحديه عين الذات  و ليست  غيرها , و فى الواحديه عينها من وجه و غيرها من آخر]( 2 )  يعنى عينها من وجه المصداق و الوجود , و غيرها من وجه المفهوم و الحدود .

و نيز مراد از توفيقيت  اسماء الهيه در منظر اعلاى اهل معرفت  دانسته مى شود چنانكه صائن الدين على بن تركه در[ ( تمهيد القواعد](  كه در شرح رساله[ ( قواعد التوحيد](  جد او ابو حامد محمد تركه است پاورقى :

1 مصباح الانس , چاپ  سنگى , ص 333 .

2 فصوص الحكم , ص 62 , ط 1 چاپ  سنگى .

صفحه : 108

افاده فرمود كه :

[ ( أن لكل اسم مبدء الا يظهر ذلك  الا فى موطن خاص من مواطن تنوعات الذات  و مرتبه مخصوصه من مراتب  تنزلاتها لا يطلق ذلك  الاسم عليها الا بذلك  الاعتبار و هذا معنى من معانى ما عليه ائمه الشريعه رضوان الله عليهم أن أسماء الحق توقيفيه](  . ( 1 )

توضيحا گوييم : اسماء , حقائق عينيه اند كه ظهورات  و بروزات  تجليات هويت  مطلقه اند , و اين هويت  مطلق وجود و وجود مطلق به اطلاق سعى كلى است  كه صمد است  , يعنى[ ( لا جوف  و لا خلاء له](  و از اين ظهور و بروز تجلى تعبير به اسم مى شود و به حسب  غلبه يكى از اسماء در مظهرى آن مظهر به اسم آن غالب  ناميده مى شود .

قيد غلبه را از اين جهت  آورده ايم كه هر كجا سلطان وجود نزول اجلال فرمود جميع عساكر اسماء و صفات  در معيت  او هستند كه از لوازم اويند , جز اين كه اين لوازم در بعضى از مظاهر ظاهر و در بعضى باطن اند چنانكه در بعد بحث  تفصيلى آن خواهد آمد .

اسم بر دو قسم است  : يكى اسم تكوينى عينى خارجى كه همان شأنى از شئون ذات  واجب  الوجودى است  كه[ (  كل يوم هو فى شأن ](  ( 2 ) , و ديگر اسم اسم است  كه لفظ است  و مرتبه عاليه اسم قرآنى و عرفانى اول است  نه دوم[ (  و علم آدم الاسماء كلها ](  ( 3 ) هر چند هر يك  از اسم و اسم اسم را به حكم محكم شرع مطهر احكام

پاورقى :

1 تمهيد القواعد , چاپ  سنگى , ص 78 .

2 سوره الرحمن , آيه 31 .

3 سوره بقره , آيه 33 .

صفحه : 109

خاصه است[  (  قل ادعوا الله أو ادعوا الرحمن أيا ما تدعوا فله الاسماء الحسنى ](  ( 1 ) در اين كريمه[ ( فله](  را مرجع نبود پس حكم مى فرمايد كه[ ( هو](  را اسماى حسنى است  , آرى[ (  ليس كمثله شىء و هو السميع البصير ](  . ( 2 )

تمثيلا گوييم : ذات  با صفت  معينى كه اسم است  به مثل چنين است  كه امواج دريا تطورات  شئون و شكنهاى آب  دريايند . هر موجى , آب  متشأن به شكن و حدى است  و اين امواج را استقلال وجودى نيست  اگر چه هيچ يك  دريا نيستند ليك  جداى از دريا هم نيستند . ذات  آب  با شكن خاصى موجى است  و اين موج يكى از اسماء است  . و موجى ديگر اسمى ديگر است  . و چون بخواهيم براى اين اسماى شئونى دريا الفاظى به اقتضاى خواص آب  در اين مظاهر , و به حسب  غلبه وصفى از اوصاف  آن وضع كنيم اين الفاظ اسماى آن اسماى شئونى هستند كه اسماى اسمايند .

اى برون از وهم و قال و قيل من

خاك  بر فرق من و تمثيل من

چنين صواب  مى بينيم كه كلماتى چند از اساطين فن عرفان در تعريف  اسم به عنوان زيادت  بصيرت  نقل كنيم : عبدالرزاق قاسانى در اصطلاحات  فرمود : [ ( أن الاسم باصطلاحهم ليس هواللفظ بل هو ذات  المسمى باعتبار صفه وجوديه , كالعليم و القدير , او سلبيه كالقدوس و السلام](  . قيصرى در فصل دوم مقدمات  شرح فصوص الحكم گويد :

پاورقى :

1 سوره الاسراء , آيه 112 .

2 سوره شورى , آيه 11 .

صفحه : 110

[ ( والذات  مع صفه معينه , و اعتبار تجل من تجلياته تسمى بالاسم فان الرحمن ذات  لها الرحمه , و القهار ذات  لها القهر . و هذه الاسماء الملفوظه هى أسماء الاسماء و من هنا يعلم أن المراد بأن الاسم عين المسمى ما هو](  . ( 1 ) انتهى ما اردنا من نقل كلامه .

هر گاه عين ذات  يعنى حقيقت  وجود با صفت  معينى از صفات  كماليه اش , أخذ شود اسم ذاتى است  , و هرگاه ذات  با اعتبار تجلى خاصى از تجلياتش أخذ شود اسم فعلى است  . و در اين باره تحقيقات  و توضيحات  بيشتر از كلام متاله سبزوارى نقل مى شود . و ما در تعبير خودمان عين و متن را از اين جهت  آورده ايم تا با اسم مشتق در اصطلاح علوم رسمى تميز يابد , فتبصر .

عنايتى كه قيصرى پس از تعريف  اسم بكار برده كه گفت[ :  ( و من هنا يعلم أن المراد بأن الاسم عين المسمى ما هو](  از اينرو است  كه نزاعى كلامى ريشه دار در مؤلفات  دائر است  كه آيا اسم عين مسمى است  و يا غير آن است  و بدين علت  از ائمه هداه مهديين نيز در اين باب  سؤالاتى شده است  كه اسم آيا عين مسمى است  و يا غير آن است  و در جوامع روائى مثلا در باب  معانى اسماء كتاب  توحيد اصول كافى روايت  شده است  . به اسنادش روايت  كرده است  :

[ (  عن هشام بن الحكم انه سأل ابا عبد الله عليه السلام عن أسماء الله و اشتقاقها , الله مما هو مشتق ؟ فقال : يا هشام الله مشتق من اله و اله يقتضى مالوها , و الاسم غير المسمى فمن عبد الاسم دون

پاورقى :

1 شرح فصوص قيصرى , ص 13 .

صفحه : 111

المعنى فقد كفر و لم يعبد شيئا . و من عبدالاسم والمعنى فقد أشرك  و عبد اثنين . و من عبد المعنى دون الاسم فذاك  التوحيد . أفهمت  يا هشام ؟ قال : قلت  زدنى . قال : لله تسعه و تسعون اسما فلو كان الاسم هو المسمى لكان لكل اسم منها الها و لكن الله معنى يدل عليه بهذه الاسماء و كلها غيره . يا هشام الخبز اسم للمأكول , والماء اسم للمشروب  , و الثوب  اسم للمبلوس , و النار اسم للمحرق , افهمت  يا هشام فهما تدفع به و تناضل به أعداءنا المتخذين مع الله عز و جل غيره ؟ قلت  : نعم , فقال : نفعك الله به وثبتك  يا هشام . قال : فوالله ما قهرنى أحد فى التوحيد متى قمت  مقامى هذا ](  .

شيخ اكبر محيى الدين عربى در فص شيثى[ ( فصوص الحكم](  فرمود : [ ( وعلى الحقيقه فما ثمه الا حقيقه و أحده تقبل جميع هذه النسب  و الاضافات  التى يكنى عنها بالاسماء الالهيه](  .

و شارح آن قيصرى گويد :

[ ( أى و أن كانت  الاسماء متكثره ولكن على الحقيقه ما ثمه الا ذات  واحده تقبل جميع هذه النسب  و الاضافات  التى تعتبر الذات  مع كل منها و تسمى بالاسماء الالهيه](  .

قال صدرالمتألهين فى شرح آيه الكرسى :

[ ( و التكثر فى الاسماء بسبب  تكثر الصفات  , و ذلك  التكثر أنما صفحه : 112

يكون باعتبار مراتبها الغيبيه التى هى مفاتيح وهى معان معقوله فى عين الوجود الحق بمعنى أن الذات  الالهيه بحيث  لو وجد فى العقل أو أمكن أن يلحظها الذهن لكان ينتزع منه هذه المعانى و يصفها به فهو فى نفسه مصداق لهذه المعانى](  . انتهى .

قال الفيض المقدس فى علم اليقين :

[ ( انما يفيض الله سبحانه الوجود على هياكل الموجودات  بواسطه أسمائه الحسنى قال عز و جل  ولله الاسماء الحسنى فادعوه بها  . و الاسم هو الذات  من حيث  تقيده بمعنى , أى الذات  الموصوفه بصفه معينه كالرحمن , فانه ذات  لها الرحمه , و القهار ذات  لها القهر , و من هنا قال[ ( سبح اسم ربك  ](  . فاسمه سبحانه ليس بصوت  فانه لا يسبح بل يسبح به , و قال[ : (  تبارك  اسم ربك  ذو الجلال و الاكرام ](  . فوصفه بذلك  يدل على انه حى لذاته فالاسم هو عين المسمى باعتبار الهويه و الوجود و أن كان غيره باعتبار المعنى و المفهوم فهذه الاسماء الملفوظه هى أسماء الاسماء . سئل الامام الرضا عليه السلام عن الاسم ما هو ؟ قال[ : ( صفه لموصوف](   . و عن الصادق عليه السلام[ : ( من عبدالله بالتوهم فقد كفر , و من عبد الاسم دون المعنى فقد كفر , و من عبدالاسم و المعنى فقد اشرك  , و من عبدالمعنى بايقاع الاسماء عليه

صفحه : 113

بصفاته التى وصف  بها نفسه فعقد عليه قلبه به و نطق به لسانه فى سر أمره و علانيته فاولئك  هم المؤمنون حقا ](  . ( 1 )

قال المتأله السبزوارى فى شرح الاسماء ( بند 56 يا من له الاسماء الحسنى ) :

[ ( الاسم عند العرفاء هو حقيقه الوجود مأخوذه بتعين من التعينات الصفاتيه من كمالاته تعالى , أو باعتبار تجل خاص من التجليات  الالهيه ( و هذا اسم فعل و الاول اسم ذاتى . و هذا ظهور على الماهيه الامكانيه كما هيه العقل الكلى , و الاول ظهور بمفهوم الصفه الواجبه الذاتيه ) . فالوجود الحقيقى مأخوذا بتعين الظاهريه بالذات  والمظهريه للغير الاسم النور , و بتعين كونه ما به الانكشاف  لذاته و لغيره الاسم العليم , و بتعين كونه خيرا محضا وعشقا صرفا الاسم المريد , و بتعين الفياضيه للنوريه عن علم و مشيه الاسم القدير , و بتعين الدراكيه و الفعاليه الاسم الحى , و بتعين الاعراب  عما فى الضمير المخفى و المكنون الغيبى الاسم المتكلم و هكذا . وكذا مأخوذا بتجل خاص على ماهيه خاصه بحيث  يكون كالحصه التى هى الكلى المضاف  الى خصوصيه تكون الاضافه بما هى اضافه و على سبيل التقيد لا على سبيل كونها قيدا داخله و المضاف  اليه خارجا لكن هذه بحسب  الفهموم و التجلى بحسب  الوجود اسم خاص , و المقصود أنه كما أن مغايره الكلى و الحصه اعتباريه اذ التغاير ليس الا بالاضافه و هى اعتباريه و المضاف  اليه خارج كذلك

پاورقى :

1 علم اليقين , چاپ  رحلى سنگى , ص 311 .

صفحه : 114

التجلى ليس الا ظهور المتجلى و ظهور الشىء لايباينه الا أن الكلى و الحصه يطلقان فى عالم المفاهيم و المتجلى و التجلى يطلقان على الحقيقه . فنفس الوجود الذى لم يلحظ معه تعين ما بل بنحو اللاتعين البحت  هو المسمى , و الوجود بشرط التعين هو الاسم , و نفس التعين هو الصفه , و المأخوذ بجميع التعينات  الكماليه اللائقه به المستتبعه للوازمها من الاعيان الثابته الموجوده , بوجود الاسماء كالاسماء بوجود المسمى هو مقام الاسماء و الصفات  الذى يقال له فى عرفهم المرتبه الواحديه كما يقال للموجود الذى هو اللاتعين البحت  : المرتبه الاحديه . والمراد من اللاتعين عدم ملاحظه التعين الوصفى ( قد يطلق التعين ويراد به التشخص اى ما به يمنع عن الصدق على الكثره , ويقال له الهويه و لا هو الا هو , وقد يطلق ويراد به الحد والضيق , و اللاتعين هنا بهذا المعنى و منه : وجود اندر كمال خويش سارى است

تعينها امور اعتبارى است

و اما بحسب  الوجود و الهويه فهو عين التشخص والتعين و المتشخص بذاته والمتعين بنفسه . و هذه الالفاظ و مفاهيمها مثل الحى العليم المريد القدير المتكلم السميع البصير و غيرها أسماء الاسماء .

اذا عرفت  هذا عرفت  أن النزاع المشهور المذكور فى تفسير البيضاوى وغيره من أن الاسم عين المسمى أو غيره مغزاه ماذا , فان الاسم علمت  أنه عين ذلك  الوجود الذى هو المسمى , و غيره باعتبار

صفحه : 115

التعين واللاتعين , والصفه ايضا وجودا و مصداقا عين الذات  و مفهوما غيره , فظهر أن بيانهم فى تحرير محل النزاع غير محرر بل لم يأتوا ببيان , حتى أن شيخنا البهائى أعلى الله مقامه قال فى حاشيته على ذلك  التفسير : قد تحير نحارير الفضلاء فى تحرير محل البحث  على نحو يكون حريا بهذا التشاجر حتى قال الامام فى التفسير الكبير : أن هذا البحث  يجرى مجرى العبث  وفى كلام المؤلف  ايماء الى هذا ايضا انتهى كلامه رفع مقامه . ( قوله[ : ( حتى قال الامام]( . . .  لانه أن اريد به اللفظ فلا ريب  انه غير المسمى , او المعنى فلا شك  انه عينه , أو الصفه فهو مثلها فى العينيه و الغيريه و الواسطه عند الاشعرى , و الفرق بين الاسم والصفه كالفرق بين المشتق و مبدئه فالعليم و القدير مثلا اسم والعلم والقدره صفه فالنزاع عبث  لاطائل تحته ) .

و انا اقول : لو تنزلنا عما حررنا على مذاق العرفاء الشامخين نقول : يجرى النزاع فى اللفظ بل فى النقش اذ لكل شىء وجود عينى و ذهنى و لفظى و كتبى و الكل وجوداته وأطواره و علاقتها معه اما طبيعيه أو وضعيه فكما أن وجوده الذهنى وجوده , كذلك  وجوده اللفظى والكتبى اذا جعلا عنوانين له آلتين للحاظه فان وجه الشىء هو الشىء بوجه و ظهور الشىء هو هو فاذا سمع لفظ السماء مثلا أو نظر الى نقشه يستغرق فى وجوده الذهنى الذى هو أربط و أعلق به و لا يتلفت  الى انه كيف  مسموع أو مبصر بل جوهر بجوهريته و ظهور من ظهوراته وطور من أطواره , و من ثم لا يمس نقش الجلاله صفحه : 116

بلا طهاره و يترتب  على تعويذه و تعويذ أسماء الانبياء و الائمه عليهم السلام الاثار , و من هيهنا قيل :

دائم به روى دست  و دعا جلوه مى كنى

هرگز نديده است  كسى نقش پاى تو

( وكذا خط المصحف  و من ثم يصحح قول المتكلم القائل بأن كلام الله قديم حتى ما بين الدفتين لان القرآن له منازل عاليه و مجالى شامخه الى العلم العنائى حتى أن المشائين عندهم الصور العمليه القديمه كلمات  الله و كل واحده منها كالكاف  و النون لانها عله لما يكون و خطاب  لم يزل بما لا يزال أن الكلام لفى الفؤاد , و الحروف  فى نقطه المداد ) . ثم انه يمكن أن يراد بالاسماء الحسنى فى هذا الاسم الشريف  الائمه الاطهار كما ورد عنهم عليه السلام[ : (  نحن الاسماء الحسنى الذين لا يقبل الله عملا الا بمعرفتنا ](  . و فى كلام اميرالمؤمنين على عليه السلام[ : ( انا الاسماء الحسنى ](  , فان الاسم من السمه و هى العلامه و لا شك  أنهم علائمه العظمى و آياته الكبرى كما قال النبى صلى الله عليه و آله[ : ( من رآنى فقد رأى الحق](  . و لان مقام الاسماء و الصفات  مقامهم عليهم السلام و حق معرفته حاصل لهم و التحقق بأسمائه والتخلق بأخلاقه حقهم فهم المرحومون برحمته الصفتيه , و المستفيضون بفيضه الاقدس كما انهم مرحومون برحمته الفعليه والفيض المقدس , و اما معرفه كنه المسمى و المرتبه الاحديه فهى مما استأثرها الله لنفسه . ( قولنا و لان مقام الاسماء و الصفات  مقامهم أى الاسماء و الصفات

صفحه : 117

التى فى المرتبه الواحديه كما يقال لها[ ( سدره المنتهى](  لانها منتهى مسير الكمل و ظهور الذات  بها رحمته الصفتيه كما أن اشراقه على الماهيأت  الامكانيه رحمته الواسعه الفعليه و لا يقبل الله عملا بمعرفتنا لانا وسائط الحادث  بالقديم و الاسماء الحسنى روابط و مخصصات  لفيضه المطلق و لولاها لم يتحقق عالم الكثره](  . ( 1 )

پايان كلام مرحوم حاجى در شرح اسماء كه با تعليقاتش در ميان هلالين نقل كرده ايم .

آن جناب  در مراتب  وجود شىء در[ ( لئالى منظومه](  در منطق نيز در شرح و حواشى مطالب  مفيد دارد آنجا كه گويد :

[ ( اذ فى وجودات  الامور رابطه

ترشد كم صناعه المغالطه

و تلك  عينى و ذهنى طبع

ثمه كتبى و لفظى وضع

علامه شيخ بهائى[ ( ره](  در كشكول گويد :

[ ( اعلم أن ارباب  القلوب  على أن الاسم هو الذات  مع صفه معينه وتجل خاص و هذا الاسم هو الذى وقع فيه التشاجر من انه هو عين المسمى او غيره , و ليس التشاجر فى مجرد اللفظ كما ظنه المتكلمون فسودوا قراطيسهم و أفعموا كراديسهم بما لا يجدى بطائل و لا يفوق العالم به على الجاهل](  . ( 2 )

اين بود كلامى چند از اساتيد فن در تعريف  اسم و صفت  كه پاورقى :

1 شرح الاسماء سبزوارى , چاپ  سنگى , ص 214 .

2 كشكول شيخ بهائى ( طبع 1 ) دفتر پنجم , ص 542 .

صفحه : 118

نقل آنها را براى مزيد بصيرت  در رفع هر گونه ابهامى در معنى اسم كه از اهم امور در مسائل موضوع رساله است  , لازم دانسته ايم . در جمع بين واحد به وحدت  شخصى بودن وجود , و در عين حال اين حقيقت  و ذات  واحده را نسب  و اضافاتى باشد كه چون ذات  با هر يك  آنها اعتبار شود از آنها تعبير به اسماء الهيه مى گردد , خلاصه وحدت  ظاهر و كثرت  و تعدد مظاهر كه در واقع شئون و ظهورات  و بروزات  و تجليات  هويت  مطلقه يعنى همان وحدت  حقه حقيقيه ظاهراند , تدقيق فكر و تلطيف  سر لازم است  و چنانست  كه علامه شيخ بهائى در كشكول نقل كرده است  كه : [ ( قال السيد الشريف  فى حاشيه شرح التجريد : أن قلت  : ما تقول فى من يرى أن الوجود مع كونه عين الواجب  و غير قابل للتجزى و الانقسام قد انبسط على هياكل الموجودات  و ظهر فيها فلا يخلو منه شىء من الاشياء بل هو حقيقتها و عينها و انما امتازت  و تعينت  بتقيدات  و تعينات  و تشخصات اعتباريه و يمثل بالبحر و ظهوره فى صوره الامواج المتكثره مع انه ليس هناك  الا حقيقه البحر فقط ؟

قلت  : هذا طور وراء طور العقل لا يتوصل اليه الا بالمجاهده الكشفيه دون المناظرات  العقليه و كل ميسر لما خلق له](  . ( 1 )

پاورقى :

1 . كشكول شيخ بهائى ( طبع مذكور ) ص 385 .

صفحه : 119

اسمى كه موجب  اعتلاى جوهر انسانى است  عينى است

آن اسمى كه موجب  ارتقاء و اعتلاى گوهر انسان است  كه تا درجه درجه بجايى مى رسد كه در ماده كائنات  تصرف  مى كند همان اسم عينى است  كه چون انسان به حسب  وجود و عين به هر اسمى از اسماى الهيه كه كلمات  كن او هستند متصف  شود سلطان آن اسم و خواص عينى او در او ظاهر مى شود كه همان اسم مى گردد , و آنگاه ديگران هم بكنند آنچه مسيحا مى كرد . دم چو فرو رفت  ها است  , هو است  چو بيرون رود

يعنى از او در همه هر نفسى هاى و هواست

اين حديث  شريف  را جناب  صدوق در باب  216 معانى الاخبار باسنادش روايت  كرده است  : عن ابى اسحاق الخزاعى عن ابيه قال : دخلت  مع ابى عبدالله عليه السلام على بعض مواليه يعوده , فرأيت  الرجل يكثر من قوله آه , فقلت  : يا اخى اذكر ربك  و استغث  به , فقال ابوا عبدالله عليه السلام[ (  أن آه اسم من اسماء الله عز و جل فمن قال آه فقد استغاث بالله تبارك  و تعالى ](  . ( 1 )

در اين روايت  فهم بنما مدعا را .

پاورقى :

1 معانى الاخبار , چاپ  سنگى رحلى , ص 101 .

صفحه : 120

تجليات  اسمائى و غايت  حركت  وجودى و ايجادى

تجليات  كه همان ظهورات  است  در لسان قرآن مجيد و روايات  اهل عصمت  و وحى كه در حقيقت  مرتبه نازله قرآن و به مثابت  بدن آن , و قرآن اصل و روح آنها است  , تعبير به يوم شده است[ .  (  كل يوم هو فى شأن ](  . ( 1 ) اين تجليات  و ظهورات  , انفطار موجودات  از ذات  واجب  تعالى و اشتقاق اين كلمات  وجوديه از مصدرشان كه وجود واجب  است  مى باشد , و همگى قائم به اويند به نحو قيام فعل به فاعل و معلول به علت  و فرع به اصل , كما يقال : انفطر النور من الشجر .

اسماى الهى معرف  صفات  جمالى و جلالى ذات  اقدس حق اند و اين اسماء به اعتبار جامعيت  , بعضى را بر بعضى فصل و مزيت  و مرتبت  است  تا منتهى مى شوند به كلمه مباركه جلاله[ ( الله](  كه اسم اعظم و كعبه جميع اسماء است  كه همه در حول او طائف اند , همچنين مظهر اسم اعظم و تجلى اتم آن انسان كامل كعبه همه است  و فردى از او شايسته تر نيست  و در حقيقت  اسم اعظم الهى است  , آن مظهر اتم و كعبه كل اسم اعظم الهى در زمان غيبت خاتم اولياء قائم آل محمد مهدى موعود[ ( حجه بن الحسن العسكرى](  صلوات الله عليهم اجمعين

پاورقى :

1 سوره الرحمن , آيه 31 .

صفحه : 121

است  , و ديگر اوتاد و ابدال كمل و آحاد و افراد غير كمل به فراخور حظ و نصيبشان از تحقق به اسماى حسنى و صفات  علياى الهيه به آن مركز دائره كمال , قرب  معنوى انسانى دارند , چنانكه در اين رساله به امداد ممد و مفيض على الاطرق و به توجهات  اولياى حق و استمداد از آن ارواح قدسيه كالشمس فى السماء الصاحيه به ظهور خواهد رسيد .

مطلب  اهم از آن اتصاف  و تخلق انسان به حقائق اسما است  كه دارايى واقعى انسان اين اتصاف  و تخلق است  و سعادت  حقيقى اين است  , حافظ گويد :

مرا تا جان بود در تن بكوشم

مگر از جام او يك  جرعه نوشم

اين يك  جرعه از درياها فزون تر است  . آگاهى به لغات  اقوام و السنه آنان هر چند فضل است  ولى آنچه كه منشأ آثار وجودى و موجب  قدرت  و قوت نفس ناطقه انسانى و سبب  قرب  او به جمال و جلال مطلق مى شود , مظهر اسماء شدن آن است  كه حقائق وجوديه آنها صفات  و ملكات  نفس گردند و گرنه :

گر انگشت  سليمانى نباشد

چه خاصيت  دهد نقش نگينى

اگر تعليم اسماء در كريمه[ (  و علم آدم الاسماء كلها ](  . ( 1 ) تعليم الفاظ و لغات  باشد چگونه موجب  تفاخر آدم واعتلاى وى بر ملائكه خواهد بود , انسانى كه به لغت  بيگانه آگاهى يافته است  فوقش اين است كه از اين حيث  به پايه يك  راعى عامى اهل آن لغت  رسيده پاورقى :

1 سوره بقره , آيه 32 .

صفحه : 122

باشد , و يا شايد اين حد هم صورت  نپذيرد . لذا امين الاسلام طبرسى در تفسير شريف  مجمع در تفسير كريمه[ (  و علم آدم الاسماء كلها ](  فرمود :

[ ( اى علمه معانى الاسماء اذا الاسم بلا معان لا فائده فيها و لا وجه لاشاره الفضيله بها](  تا اين كه گويد[ (  و قد روى عن الصادق عليه السلام انه سئل من هذه الايه , فقال[ : ( الارضين و الجبال و الشعاب  و الاوديه . ثم نظر الى بساط تحته فقال : و هذا البساط مما علمه ](  .

از بيانى كه در اسم و مسمى تقديم شد استنتاج مى گردد كه اين تجليات  و ظهورات  انفطار موجودات  از ذات  واجب  تعالى و اشتقاق اين كلمات وجوديه از مصدرشان كه وجود واجب  است  مى باشد و همگى قائم به اويند بنحو قيام فعل به فاعل و معلول به علت  و فرع به اصل كما يقال انفطر النور من الشجر , حديث  شريف  اشتقاق در اين مقام چقدر شيرين سخن است  : حديث  اشتقاق و بعضى اشارات  و لطائف  مستفاد از آن

از مطالبى كه در بحث  اسم تقديم داشته ايم معنى اشتقاق اسماء از ذات واجب  تعالى , و حديث[  ( نحن الاسماء الحسنى](  و نظاير آن كه در جوامع روايى كه از وسائط بين قديم و حادث[  ( عليهم

صفحه : 123

السلام](  روايت  شده است  دانسته مى شود .

اشتقاق صرفى ادبى نمودارى از اين اشتقاق است  چه سلسله طوليه عوالم در جميع احكام وجوديه شأن بطور حقيقت  و رقيقت  از يكديگر حكايت  مى كنند كه مرتبت  عالى حقيقت  دانى , و منزلت  دانى رقيقت  عالى است  . در تفسير صافى مرحوم فيض ضمن آيه كريمه[ (  انى جاعل فى الارض خليفه ](  ( 1 ) اين حديث  شريف  آمده است  كه به نقل آن تبرك  مى جوئيم : [ (  قال على بن الحسين عليه السلام : حدثنى ابى عن ابيه عن رسول الله صلى الله عليه و آله قال : يا عباد الله أن آدم لما رأى النور ساطعا من صلبه اذ كان الله قد نقل اشباحنا من ذروه العرش الى ظهره , رأى النور و لم يتبين الاشباح فقال يا رب  ماهذه الانوار ؟ فقال عز و جل : انوار اشباح نقلتهم من اشرف  بقاع عرشى الى ظهرك  , و لذلك  امرت  الملائكه بالسجود لك  اذ كنت  و عاء لتلك  الاشباح . فقال آدم : يا رب  لوبينتها لى , فقال الله عزوجل : انظر يا آدم الى ذروه العرش . فنظر آدم عليه السلام و وقع نور اشباحنا من ظهر آدم على ذروه العرش فانطبع فيه صور انوار اشباحنا التى فى ظهره كما ينطبع وجه الانسان فى المرآه الصافيه فرأى اشباحنا فقال : ما هذه الاشباح يارب  ؟ قال الله : يا آدم هذه اشباح افضل خلائقى و برياتى هذا محمد و انا الحميد المحمود فى فعالى شققت  له اسما من اسمى . پاورقى :

1 سوره بقره , آيه 31 .

صفحه : 124

و هذا على و انا العلى العظيم شققت  له اسما من اسمى .

و هذه فاطمه و انا فاطر السموات  و الارض فاطم اعدائى من رحمتى يوم فصل قضائى و فاطم اوليائى عما يعيرهم و يشينهم , فشققت  لها اسما من اسمى . و هذا الحسن و الحسين و انا المحسن المجمل شققت  اسميهما من اسمى . هؤلاء خيار خليقتى و كرام بريتى بهم آخذ و بهم اعطى و بهم اعاقب  و بهم اثيب  , فتوسل بهم الى . يا آدم اذا دهتك  داعيه فاجعلهم الى شفعاؤك فانى آليت  على نفسى قسما حقا الا اخيب  بهم آملا و لا ارد بهم سائلا . فلذلك  حين زلت  منه الخطيئه دعا الله عز و جل بهم فتيب  عليه و غفرت له ](  .

اين حديث  شريف  ناطق است  كه عرش را مراتب  و درجات  است  براى اين كه فرمود[ : (  من ذروه العرش , من اشرف  بقاء عرشى ](  . و تعبير تقابل ظهر و وجه چقدر عظيم المنزله است  , بخصوص كلمه ظهر كه هم مشعر است  بر اين كه ظهور آن اشباح در نشأه عنصرى در ظهر و و رأى آدم است  .

علاوه اين كه آدم را معرفى كرد كه او مرآتى است  قابل انطباع صور و حقايق انوار مجرده , وانگهى داراى دستگاه و كارخانه اى است  كه انوار مجرده را تمثل مى دهد و به هيأت  اشباح در مىآورد[ (  فتمثل لها بشرا سويا ](  . سبحان الله چقدر شأن انسان را عظيم آفريده است  ؟ ! صفحه : 125

فى باب  الروح من توحيد الكافى ( 1 ) باسناده عن محمد بن مسلم قال سألت  ابا جعفر - عليه السلام - عما يروون أن الله خلق آدم على صورته , فقال[ : ( هى صوره محدثه مخلوقه و اصطفاها الله و اختارها على سائر الصور المختلفه , فأضافها الى نفسه كما اضاف  الكعبه الى نفسه و الروح الى نفسه فقال بيتى و نفخت  من روحى](

اى دل به كوى دوست  گذارى نمى كنى

اسباب  جمع دارى وكارى نمى كنى

و ديگر سخن از تعبير[ (  شققت  له اسما من اسمى ](  است  كه فرمود : [( شققت](   نه[ ( جعلت](   يا تعبيرات  ديگر مشابه آن . اين اشتقاق , انشقاق و انفطار اسمى از ذات  بيچون سبحان است  , اسمى بدان معنى كه گذشت  , بخصوص اسمى اسمى و كلمتى عليا كه به حسب  ذات  و صفات  و افعالش مظهر اتم و ناطق به[ (  اوتيت  جوامع الكلم ](  است  كه چون مصدر و مصدر خود در فعال خود حميد و محمود است  .

در اشتقاق ادبى كه ظل اين اشتقاق است  چه ,[ ( صورتى در زير دارد آنچه در بالاستى](  , هر صيغه مشتق , مصدر متعين به تعين خاصى است  و صيغه فعله است  كه بيان هيأت  و چگونى فعل مى كند كه ريخته شده خاصى است  و زرگر را چون كارش ريخته گرى است  و زر را به صيغه ها و هيأتهاى گوناگون در مىآورد صائغ مى گويند و در اين معنى نيكو گفته شد كه : پاورقى :

1 اصول كافى ( معرب  ) ج 1 , ص 104 .

صفحه : 126

مصدر به مثل هستى مطلق باشد

عالم همه اسم و فعل مشتق باشد

چون هيچ مثال خالى از مصدر نيست

پس هر چه در او نظر كنى حق باشد

و ديگر اشتقاق اسم حضرت  وصى على عليه السلام از دو اسم اعظم على و عظيم است  .

الحديث  الثانى من باب  حدوث  الاسماء من توحيد الكافى ( 1 ) مسندا عن ابن سنان قال : سألت  ابا الحسن الرضا عليه السلام هل كان الله عز و جل عارفا بنفسه قبل أن يخلق الخلق ؟ قال : نعم , قلت  يراها و يسمعها ؟ قال [ :( ما كان محتاجا الى ذلك  لانه لم يكن يسألها و لا يطلب  منها , هو نفسه و نفسه هو , قدرته نافذه فليس يحتاج أن يسمى نفسه ولكنه اختار لنفسه اسماء لغيره يدعوه بها لانه اذا لم يدع باسمه لم يعرف  . فأول ما اختار لنفسه : العلى العظيم , لانه أعلى الاشياء كلها فمعناه الله و اسمه العلى لعظيم هو اول أسمائه علا على كل شىء ](  .

نكته جالب  ديگر اين كه امام حسن و امام حسين عليه السلام هر دو از محسن و مجمل مشتق اند يعنى هم امام حسن عليه السلام در سيرتش محسن و مجمل است و هم امام حسين عليه السلام , هم صبر و تحمل امام حسن عليه السلام در مقابل بنى اميه به مصلحت  دين و امت  بود و هم قيام امام حسين عليه السلام ,  قال صلى الله عليه و آله[ : ( الحسن

پاورقى :

1 اصول كافى معرب  ج 1 ص 88

صفحه : 127

و الحسين امامان قاما او قعدا](   ( 1 ) و قال ابو جعفر عليه السلام : [( انه](  يعنى الامام الحسن المجتبى عليه السلام[ (  اعلم بما صنع لولا ما صنع لكان امر عظيم ](  و خود امام مجتبى عليه السلام فرمود[ : (  ما تدرون ما فعلت  و الله للذى فعلت  خير لشيعتى مما طلعت  عليه الشمس ]( ( 2 ) چنانكه امير عليه السلام از حق خود سكوت  كرد براى حفظ اسلام و مسلمين , خطبه شقشقيه يكى از مدارك  بسيار مهم در اين موضوع است  . احسان را مراتب  است  و جميع مراتب  آن را انسان كامل حائز است  , شيخ اكبر محيى الدين عربى در باب  چهارصد و شصت[  ( فتوحات  مكيه](  در اسلام و ايمان و احسان سخن گفته است  و از جمله افادات  او اين است  : ورد فى الخبر الصحيح الفرق بين الايمان و الاسلام و الاحسان فالاسلام عمل و الايمان تصديق و الاحسان رؤيه او كالرؤيه . فالاسلام انقياد و الايمان اعتقاد و الاحسان اشهاد , فمن جمع هذه النعوت  و ظهرت  عليه احكامها عم تجلى الحق له فى كل صوره](  .

و بخصوص در باب  پانصد و پنجاه و هشت  آن در حضرت  احسان , بحثى مفيد دارد از آن جمله اين كه :

قال جبرئيل عليه السلام لرسول الله صلى الله عليه و آله : ما الاحسان ؟ فقال رسول الله صلى الله عليه و آله[ : ( الاحسان أن تعبد الله كأنك تراه فانك  أن لا تراه فانه يراك](    ( و فى روايه فان لم تكن تراه فانه يراك  ) .

پاورقى :

1 بحارالانوار , ج 10 , ص 101 .

2 الامامه و السياسه للدينورى , ص 203 .

صفحه : 128

فأمره أن يخيله و يحضره فى خياله على قدر علمه به فيكون محصوراله , وقال تعالى[ : (  هل جزاء الاحسان الا الاحسان ](  فمن علم قوله[ : ( أن الله خلق آدم على صورته ](  , و علم قوله عليه الصلوه والسلام[ : ( من عرف  نفسه عرف  ربه ](  , و علم قوله تعالى[ : (  و فى انفسكم افلا تبصرون ](  و قوله[ : (  سنريهم آياتنا فى الافاق و فى انفسهم ](  علم بالضروره انه اذا رأى نفسه هذه الرؤيه فقد رأى ربه بجزاء الاحسان و هو أن تعبدالله كانك  تراه الا الاحسان و هو انك  تراه حقيقه كما أريته نفسك  , الخ .

ابن فنارى در فصل اول فاتحه[ ( مصباح الانس](  به تفصيل در احسان و مراتب  آن بحث  كرده است  و شواهدى نقلى , نقل كرده است  و خلاصه آن را علامه قيصرى در شرح فص شعيبى ( ص 282 ) و در اول فص اسحاقى ( ص 189 ) و در اول فص لقمانى[ ( فصوص الحكم](  آورده است  كه :

الاحسان لغه فعل ما ينبغى أن يفعل من الخير بالمال و القال و الفعل و الحال كما  قال صلى الله عليه و آله[ : ( أن الله كتب  الا حسان على كل شىء فاذا ذبحتم فاحسنوا الذبحه . و اذا قتلتم فأحسنوا القتله , الحديث](   و فى ظاهر الشرع[ : (  أن تعبدالله كانك  تراه ](  كما فى الحديث  المشهور , و فى باطنه و الحقيقه شهود الحق فى جميع المراتب الوجوديه اذ قوله صلى الله عليه و آله[ : (  كانك  تراه ](  تعليم و خطاب  لاهل الحجاب  .

فللاحسان مراتب  ثلاث  :

صفحه : 129

اولها : اللغوى و هو أن تحسن على كل شىء على من أساء اليك  و تعذره و تنظر على الموجودات  بنظر الرحمه و الشفقه .

و ثانيها : العباده بحضور تام كأن العابد يشاهد ربه .

و ثالثها : شهود الرب  مع كل شىء و فى كل شىء كما قال تعالى[ : (  و من يسلم وجهه الى الله وهو محسن فقد استمسك  بالعروه الوثقى ](  اى مشاهد الله تعالى عند تسليم ذاته و قلبه اليه , ( اين بود كلام موجز قيصرى در بيان احسان و مراتب  آن ) .

جناب  و صلى على اميرالمؤمنين عليه الصلوه و السلام فرمود[ : (  قيمه كل امرىء ما يحسن ](  , جاحظ در بيان و تبيين ( 1 ) پس از نقل كلام مذكور گويد :

[ ( فلولم نقف  من هذا الكتاب  الا على هذه الكلمه لوجدناها شافيه كافيه و مجزئه مغنيه . بل لوجدناها فاضله عن الكفايه , و غير مقصره عن الغايه , و أحسن الكلام ما كان قليله يغنيك  عن كثيره و معناه فى ظاهر لفظه , و كان الله عز و جل قد البسه من الجلاله و غشاه من نور الحكمه على حسب  نيه صاحبه و تقوى قائله](  .

و ديگر از نكات  مهم حديث  اشتقاق مذكور اين كه در ذيل آن در وصف انوار نام برده فرمود :

[ (  هؤلاء خيار خليقتنى و كرام بريتى بهم آخذ و بهم اعطى و بهم اعاقب و بهم أثيب  ](  . همين تعبير درباره عقل نيز آمده است  . چنانكه ثقه الاسلام كلينى آن را در اول اصول كافى روايت  كرده است  و اولين پاورقى :

1 ج 1 , ص 83 , ط مصر .

صفحه : 130

حديث  آن است  :

به اسنادش روايت  كرده است   عن محمد بن مسلم عن ابى جعفر عليه السلام قال[ : ( لما خلق الله العقل الستنطقه ثم قال له : أقبل فأقبل ثم قال له : أدبر فأدبر . ثم قال : و عزتى و جلالى ما خلقت  خلقا هو أحب  الى منك و لا اكملتك  الا فى من أحب  , اما انى اياك  آمر و اياك  انهى و اياك أعاقب  و اياك  أثيب](    .

اين حديث  شريف  در جوامع فريقين به اسناد و صور گوناگون روايت  شده است  و مفصل و مبسوط در باب  پنجاه و سوم ارشاد القلوب  ديلمى نقل شده است  و حديث  اول آن باب  است  و در آن دقايقى بسيار ارزشمند آمده است . غرض اين است  كه اوصاف  وسائط فيض الهى در حديث  انشقاق , در اين حديث  درباره عقل آمده است  كه از تأليف  اين دو حديث  نتيجه حاصل مى گردد كه انسان كامل عقل است  , و همچنين نتائج بسيار ديگرى كه براى مستنتج حقائق از ضم اين دو مقدمه اعنى دو حديث  مذكور حاصل مى گردد كه أحاديث  مانند آيات  مفسر يكديگر و بعضى از آنها شاهد ديگرى , و ناطق ديگرى است  , قال الصادق عليه السلام[ : (  احاديثنا يعطف  بعضها على بعض فان أخذتم بها رشدتم و نجوتم , و أن تركتموا ضللتم و هلكتم . فخذوا بها و انا بنجاتكم زعيم ](  ( 1 ) لسان سفراى الهى همه رمز است  , خداوند توفيق فهم اسرار و رموز آنان را مرحمت  فرمايد . نكات  ديگر نيز از حديث  اشتقاق مذكور , مستفاد است  و لكن

پاورقى :

1 خصائص فاطميه , ص 25 .

صفحه : 131

ورود در بحث  از آنها شايد موجب  خروج از موضوع رساله گردد . مراد از تعليم اسماء

فيض مقدس در تفسير تعليم اسماء افاضه فرمود كه :

[ ( المراد بتعليم آدم الاسماء كلها خلقه من أجزاء مختلفه و قوى متبائنه حتى استعد لادراك  انواع المدركات  و من المعقولات  و المحسوسات  و المتخيلات  و الموهومات  و الهامه و معرفه ذوات  الاشياء و خواصها و أصول العلم و قوانين الصناعات  و كيفيه آلاتها و التميزيين أولياء الله و أعدائه فتأتى له بمعرفه ذلك  كله مظهريته الاسماء الله الحسنى كلها و بلوغه مرتبه أحديه الجمع التى فاق بها سائر انواع الموجودات  و رجوعه الى مقامه الاصلى الذى جاء منها و صار منتخبا لكتاب  الله الكبير الذى هو العالم الكبير](  .

اين بيان مفيد همان است  كه گفته ايم مراد از تعليم اسماء داشتن استعداد و خلقتى است  كه با اين سرمايه تواند كون جامع گردد . سخن در اين بود كه دلالت  آيه مباركه[ (  انى جاعل فى الارض خليفه ](  صريح بر استمرار وجود خليفه منصوب  از جانب  حق تعالى است  و خليفه بايد به صفات مستخلف  عنه باشد و چون ذات  واجب  الوجود مستجمع جميع اسماى حسنى و صفات  عليا است  خليفه او

صفحه : 132

نيز بايد متصف  به صفاتش باشد لذا فرمود[ : ( و علم آدم الاسماء كلها ]( و چنين كسى مطاع ملائكه است  .

خليفه الله جامع جميع اسماء الله است

در اين آيه مباركه[ ( انى جاعل فى الارض](  بلحاظ تعدد اسماى الهيه و اتصاف  خليفه به صفات  مستخلف  عنه , وجوب  استمرار وجود انسان كامل در زمين تمام است  كه پيوسته در افراد نوع انسان , فرد اكمل از جميع افراد كائنات  در جميع اسماء و صفات  جمالى و جلالى موجود است  تا نماينده حضرت  اله باشد .

مثلا حق تعالى واحد احد است  كه دلالت  بر يگانگى ذات  او در كمال مى نمايند , در افراد نوع انسانى كه اكمل و اتم و اشرف  انواع است  نيز او را مظهرى بايد كه در تمام كمال يگانه باشد .

و حق جل و على عالم و عليم است  كه دلالت  بر احاطه او به جميع ماسوى دارند , او را مظهرى در افراد انسانى بايد كه علمش اتم از علم همه ماسوى باشد .

وهكذا در صفات  قادر , قدير , سامع , سميع , بصير , خبير و ديگر اسماى بى نهايت  او [ ( علم آدم الاسماء كلها](   حتى در اسماى مستأثره الهى به يك  معنى .

صفحه : 133

من از مفصل اين نكته مجملى گفتم

تو صد حديث  مفصل بخوان از اين مجمل

الله در فاتحه مكرر نيست

اسماى الهى معرف  صفات  جمالى و جلالى ذات  اقدس حق اند , و اين اسما به اعتبار جامعيت  بعضى را بر بعض فضل و مزيت  و مرتبت  است  تا منتهى مى شوند به كلمه مباركه جلاله كه الله ذاتى است[ .  (  بسم الله الرحمن الرحيم ](  و همين الله ذاتى به برهان توحيد در ذات  و در الهيت  بحسب وجود , الله وصفى است  كه رب  عالمين است[  (  الحمدلله رب  العالمين ]( لذا الله در فاتحه مكرر نيست  , و اسم جلاله اسم اعظم وكعبه جميع اسما است  كه همه را در حول او طائف اند همچنين مظهر اسم اعظم و تجلى اتم آن انسان كامل كه كعبه همه است  و فردى از او شايسته تر نيست  , پس انسان كامل اسم اعظم الهى است  و بعضى از بزرگان فرموده اند علم اسم اعظم الهى است  و يكى از اكابر اهل معنى گفت  عقيده دارم يقين اسم اعظم است  همه حق است  و به حسب  وجود عينى يك  چيز بيش نيستند هر چند به حسب  مفهوم متعددند .

در فص ثمين آدمى منقوش است  و چه خوش نقشى نموده از

صفحه : 134

خط يار كه :

[ ( فسمى هذا المذكور يعنى الكون الجامع انسانا و خليفه : فاما انسانيته فلعموم نشأته و حصره الحقائق كلها و هو للحق بمنزله انسان العين من العين الذى به يكون النظر و هو المعبر عنه بالبصر فلهذا سمى انسانا فانه به نظر الحق الى خلقه فرحمهم فهو الانسان الحادث  الازلى و النشأ الدائم الابدى , و الكلمه الفاصله الجامعه . فتم العالم بوجوده فهو من العالم كفص الخاتم من الخاتم الذى هو محل النقش و العلامه التى بها يختم الملك  على خزائنه و سماه خليفه من أجل هذا لانه تعالى الحافظ به خلقه كما يحفظ بالختم الخزائن , فما دام ختم الملك  عليها لا يجسر أحد على فتحها الا باذنه فاستخلفه فى حفظ العالم فلا يزال العالم محفوظا مادام فيه هذا الانسان الكامل , الا تراه اذا ازال و فك  من خزانه الدنيا لم يبق فيها ما اختزنه الحق فيها و خرج ما كان فيها و التحق بعضه ببعض و انتقل الامر الى الاخره فكان ختما على خزانه الاخره ختما ابديا . فظهر جميع ما فى الصوره الالهيه من الاسماء فى هذه النشاه الانسانيه فحازت  رتبه الاحاطه و الجمع بهذا الوجود و به قامت  الحجه على الملائكه ]( .

خلافت  مرتبه ايست  جامع جميع مراتب  عالم

خلافت  مرتبه اى است  جامع جميع مراتب  عالم , لا جرم آدم را صفحه : 135

آينه مرتبه الهيه گردانيده تا قابل ظهور جميع اسما باشد و اين مرتبه انسان كامل را بالفعل بود , و غير كامل را ظهور اسماء بقدر قابليت  و استعدادش از قوه به فعل رسد . علاوه اين كه انسان را فوق مقام خلافت كبرى است  چنانكه ابن فنارى در[ ( مصباح الانس](  بدان اشارت  فرموده است  :

[ ( ان للانسان أن يجمع بين الاخذ الاتم عن الله تعالى بواسطه العقول و النفوس بموجب  حكم امكانه الباقى , و بين الاخذ عن الله تعالى بلاواسطه بحكم و جوبه فيحل مقام الانسانيه الحقيقيه التى فوق الخلافه الكبرى](  . ( 1 )

انسان كامل اسم اعظم الهى است

در الله ذاتى و وصفى , و در اسم اعظم اشارتى نموده ايم . برهان مطلب نخستين را در اول الهيات  اسفار طلب  بايد كرد كه از فصل نخستين تا هشتم موقف  اول آن در توحيد و معرفت  الله ذاتى است  , و هشتم آن در توحيد و معرفت  الله وصفى كه الوهت  يعنى وصف  عنوانى اله و رب  عالم بودن است چنانكه در مفتتح فصل گويد[ : ( فى اثبات  وجوده والوصول الى معرفه ذاته ]( . و در مفتتح هشتم گويد :

پاورقى :

1 مصباح الانس , چاپ  رحلى سنگى , ص 33 .

صفحه : 136

[ ( فى أن واجب  الوجود لا شريك  له فى الالهيه و أن اله العالم واحد](  . ( 1 ) و نيز الهيت  را در آخر فصل چهارم موقف  ثانى الهيات  معنى و تفسير كرده است  . ( 2 ) و مقصود از تشعيب  اين است  كه همان ذات  واجب الوجود يكتا اله و رب  عالمين است  , فافهم ,  بسم الله الرحمن الرحيم الحمدلله رب  العالمين  و سلطان بحث  الوهت  را بنحو مستوفى در[ ( مصباح الانس](  در شرح خاتمه تمهيد جملى كلى طلب  بايد كرد . ( 3 ) و در شرح قيصرى بر فص نوحى[ ( فصوص الحكم](  ( 4 ) , و بر ابراهيمى آن ( 5 ) و بر يعقوبى آن ( 6 ) و در اين بيان امام صادق عليه السلام در نيل بدين سر مقنع تدبر شود كه فرمود : اسم الله غيره الخ ( 7 ) و چون موضوع رساله انسان كامل است  در مطلب  نخستين به همين ايماء اكتفا مى كنيم و در اسم اعظم به اجمال و اختصار سخن مى گوئيم :

بدانكه اسماء لفظى , اسماء اسماء و اظلال آنها يند , و عمده خوداسمايند كه حقائق نوريه و اعيان كونيه اند , و به اين ظل و ذى ظل اشاره كرده اند كه[ (  للحروف  صور فى عوالمها ](  چنانكه شيخ محيى الدين عربى در درمكنون و جوهر مصون در علم حروف  آورده است  : و شيخ مؤيد جندى هم در شرح فصوص گويد :

[ ( اعلم أن الاسم الاعظم الذى اشتهر ذكره و طاب  خبره

پاورقى :

1 ج 3 , ص 19 , ط 1

2 ص 29

3 مصباح الانس , چاپ  سنگى , ص 119

4 فصوص الحكم , ط 1 , ص 148

5 فصوص الحكم , ص 173

6 فصوص الحكم , ص 217

7 اصول كافى ( معرب  ) ج 1 , ص 88

صفحه : 137

و وجب  طيه و حرم نشره من عالم الحقايق و المعانى حقيقه و معنى , و من عالم الصور و الالفاظ صوره و لفظا , الخ](  . ( 1 )

كيف  كان در استرواح از اين سر مقنع گوييم : سر هر چيز لطيفه و حقيقت مخفى او است  كه از آن تعبير به حصه وجودى آن نيز مى كنند و همين سر و حصه وجودى , جدول ارتباط به بحر بيكران متن اعيان است  . جدولى از بحر وجودى حسن

بى خبر از جدول و درياستى

حال بدانكه الوهت  چون ظل حضرت  ذات  است  و امهات  اسماء الوهت  كه حى و عالم و مريد و قادراند به منزلت  ظلالات  اسماء ذاتند پس اعظم اسماء حقيقت  الوهيت  , اسم الله است  .

و اسم اعظم در مرتبه افعال اسم قادر و قدير است  كه ام اند , زيرا اسم خالق و بارى و مصور و قابض و باسط و امثال آنها بمنزله سدنه اسم قادرند .

و اعظميت  اسما را مرتبت  ديگر نيز هست  كه اختصاص به تعريف  دارد پس هر اسمى كه در تعريف  حق سبحانه اتم از ديگرى است  اعظم از آن است  خواه تعريف  در مرتبت  لفظ و كتابت  باشد و خواه در مرتبت  خارج از آن كه عين خارجى خواهد بود و اين راجع به همان سر و حصه ياد شده است  كه اسم اعظم اختصاص به انسان كامل مى يابد[ (  من رأنى فقد رأى الله ](  پس وجود خاتم اعظم اسماء الله است  و همچنين ديگر كلمات  تامه و اسماى حسنى الهى [ .(  تلك

پاورقى :

1 فصوص الحكم , ص 70 , ط 1 .

صفحه : 138

الرسل فضلنا بعضهم على بعض ](  ( 1 ) ,[ (  و لقد فضلنا بعض النبيين على بعض ](  . ( 2 ) و در كافى به اسنادش از معاويه بن عمار از ابى عبدالله عليه السلام روايت  كرده است[ :  ( فى قوله الله عز و جل و لله الاسماء الحسنى فادعوه بها  , قال :  نحن و الله الاسماء الحسنى التى لا يقبل الله من العباد عملا الا بمعرفتنا ](  . ( 3 ) اسم اعظم خاتم صلى الله عليه و آله نصيب  كسى ديگر نمى شود . آرى , بدان قدر كه به آن حضرت  تقرب  عينى جستى نه أينى , به اسم اعظم حق نزديك شدى . و چون قرآن بين دفتين , صورت  كتبيه خاتم است  اين اسم كتبى نيز اسم اعظم است  چنانكه دانسته شد .

از اين بيان تعريفى وجه جمع روايات  عديده در اسم اعظم را بدست آورده اى حال با توجه به اصول مذكور در اين چند نقل دقت  شود : الف  در تفسير اخلاص مجمع روايت  شده است[ :  (  عن اميرالمؤمنين عليه السلام أنه قال : رأيت  الخضر فى المنام قبل بدر بليله فقلت  له : علمنى شيئا أنتصر به على الاعداء . فقال , قل : يا هو يا من لا هو الا هو , فلما أصبحت  قصصت  على رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم . فقال : يا على علمت  الاسم الاعظم  , الحديث](   .

ب[  ( حجت  كافى باسناده , عن ابى جعفر عليه السلام :  أن اسم الله الاعظم على ثلاثه و سبعين حرفا و انما كان عند آصف  منها پاورقى :

1 سوره بقره , آيه 254 .

2 سوره الاسراء , آيه 56 .

3 اصول كافى ( معرب  ) ج 1 , ص 111 .

صفحه : 139

حرف  واحد , فتكلم به فخسف  بالارض ما بينه و بين سرير بلقيس حتى تناول السرير بيده , ثم عادت  الارض كما كانت  أسرع من طرفه العين , و نحن عندنا من الاسم الاعظم اثنان و سبعون حرفا , و حرف  واحد عند الله تعالى استاثر به فى علم الغيب  عنده و لا حول و لا قوه الا بالله العلى العظيم ](  . ( 1 )

ج باب  نوزدهم مصباح الشريعه : [ ( سئل رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم عن اسم الله الاعظم , فقال[ : ( كل اسم من أسماء الله أعظم ففرج قبلك  عن كل ما سواه و ادعه بأى اسم شئت  فليس فى الحقيقه لله اسم دون اسم بل هو الله الواحد القهار ](  .

در حديث  معراجى كه رسول صلى الله عليه و آله مخاطب  به يا احمد يا احمد است  امر به[ ( عظم اسمائى](  فرموده است  .

كأن عارف  بسطامى از اين كلمه سامى اقتباس كرده است  كه شخصى از او پرسيد اسم اعظم كدام است  ؟ گفت  : تو اسم اصغر به من بنماى كه من اسم اعظم به تو بنمايم , آن شخص حيران شد , پس گفت  : همه اسماء حق عظيم اند .

د باقر علوم الاولين و الاخرين عليه السلام در دعاى عظيم الشأن اسحار شهر الله مبارك  و غير آن فرمود : [ ( أللهم انى اسألك  من أسمائك  بأكبرها و كل أسمائك  كبيره](   .

هدر تفسير ابو الفتوح رازى است  كه حضرت  امام جعفر صادق عليه السلام را پرسيدند از مهمترين نام اسم اعظم حضرت  فرمود

پاورقى :

1 اصول كافى ( معرب  ) ج 1 , ص 179 .

صفحه : 140

او را در اين حوض سرد رو , در آن آب  رفت  و هر چه خواست  بيرون آيد , فرمود منعش كردند تا گفت[ :  (  يا الله اغثنى ](  فرمود : اين اسم اعظم است  . پس اسم اعظم به حالت  خود انسان است  .

و[ (  فى البحار باسناده الى أبى هاشم الجعفرى قال : سمعت  أبا محمد عليه السلام يقول[ : (  بسم الله الرحمن الرحيم ](  أقرب  الى اسم الله الاعظم من سواد العين الى بياضها ](  . ( 1 )

و قريب  بدين حديث  در اول فاتحه تفسير صافى آمده است[ :  (  العياشى عن الرضا عليه السلام[ : ( انها أقرب  الى اسم الله الاعظم من ناظرالعين الى بياضها](  , و رواه فى التهذيب  عن الصادق عليه السلام . ر سيد اجل عليخان شيرازى مدنى در كتاب[  ( كلم طيب](   نقل فرموده كه اسم اعظم خداى تعالى آن است  كه افتتاح او[ ( الله](  و اختتام او[ ( هو ]( است  و حروفش نقطه ندارد[ ( و لا يتغير قرائته أعرب  ام لم يعرب]( و اين در قرآن مجيد در پنج آيه مباركه از پنج سوره است  بقره و آل عمران و نساء و طه و تغابن .

راقم گويد كه آن شش آيه در شش سوره است  كه يكى هم در سوره نمل است .

[ (  الله لا اله الا هو الحى القيوم ](  , تا آخر آيه الكرسى](  . ( 2 )

[ (  الله لا اله الا هو الحى القيوم نزل عليك  الكتاب  بالحق مصدقا لما بين يديه و أنزل التوريه و الانجيل من قبل , هدى للناس و أنزل پاورقى :

1 بحار الانوار ( طبع كمپانى ) , ج 19 , جزء دوم , ص 18 . 2 سوره بقره , آيه 256 .

صفحه : 141

الفرقان [ ( 1 ) . [( (  الله لا اله الا هو ليجمعنكم الى يوم القيمه لا ريب  فيه و من أصدق من الله حديثا [ ( 2 ) . [( ( الله لا اله الا هو له الاسماء الحسنى[ ( 3 ) . [( ( الله لا اله الا هو رب  العرش العظيم](  . ( [ ( 4( الله لا اله الا هو و على الله فليتوكل المؤمنون](  . ( 5 ) بلكه بايد گفت  كه اين اسم اعظم در هفت  آيه قرآن كريم است  كه آيه شصت  و سه سوره مباركه غافر كه سوره مؤمن است  از آن جمله است[ :  ( ذلكم الله ربكم خالق كل شىء لا الا الا هو فأنى تؤفكون ](  . اين آيه كريمه همان است  كه عالم جليل محمود دهدار متخلص به عيانى در [( كنوز الاسماء](  در تحصيل اسم اعظم فرموده است  :

حنه در سوره انجيل بخوان

بدرستى كه همانست  همان

هست  در مصحف  ما بعد سه ميم

در ميانهاى سور در حم

زيرا[ ( حنه](  ما در مريم سلام الله عليها است  و آن سج است  , و انجيل به بعد ابجدى[ ( م](  است  كه غافر قرآن است  چه مؤمن چهلمين سوره آن است  و بيت  بعد توضيح قبل است  زيرا كه سه ميم به بعد

پاورقى :

1 سوره آل عمران , آيه 3 .

2 سوره نساء , آيه 88 .

3 سوره طه , آيه 9 .

4 سوره نمل , آيه 27 .

5 سوره تغابن , آيه 14 .

صفحه : 142

مذكور كه آن را اعداد اجزاى جفرى و عدد وسط ابجدى نيز گفته اند چنانكه ناظم در اول[ ( جواهر الاسرار](  آورده است  و از حضرت  وصى عليه السلام روايت  كرده است  ,[ ( لط](  است  كه بعد سه ميم غافر است  , فتدبر : دل داده اى درباره همين كريمه گفته است  :

دلم در بند دلدارى بدام است

كه نامش كعبه هر خاص و عام است

نشانت  مى دهم گر مى شناسى

دو ميم و چار كاف  و هشت  لام است

ح در غالب  مقامات  مقالات  بيت  وحى كه در زبر آل محمد صلوات  الله عليهم اجمعين از اسم اعظم سخن رفت  در[ ( الحى القيوم](  اشتراك  دارند .

در جواب  سؤال صد و سى و يكم باب  هفتاد و سوم[ ( فتوحات  مكيه](  گويد :

[ ( ما رأس اسمائه الذى استوجب  منه جميع الاسماء ؟ الجواب  : الاسم الاعظم الذى لا مدلول له سوى عين الجمع و فيه الحى القيوم](  . ( 1 ) شرط هر يك  از اسماى ذات  و صفات  و افعال , حيوه است  و امهات  اسماء و صفات  هفت  است  :

حيوه و علم و اراده و قدرت  و سمع و بصر و كلام است  كه آنها پاورقى :

1 فتوحات  مكيه ( طبع بولاق ) ج 2 , ص 133 .

صفحه : 143

را ائمه سبعه گويند و امام ائمه صفات  حيوه است  و امام ائمه اسماء حى كه دراك  فعال است  , فتبصر .

اسم مفرد محلى به الف  و لام افاده استغراق و شمول مى كند و جمله اسميه بخصوص خبر محلى به الف  و لام و مخصوصا اگر كنايه در بين فاصله باشد , افادت  انحصار به وجه تام نمايد , فافهم .

قيوم فوق قائم است  , چنانكه كثرت  مبانى حاكم است  كه هم قائم به ذات خود است  و هم نگهدار غير است  يعنى ما سواه قائم به او هستند به اين معنى كه متن أعيان است  و اعيان شئون و اطوار سبحان الله عما يصفون الا عباد الله المخلصين[ . (  فهو سبحانه قيوم كل شىء مما فى السموات  و الارض , الممسك  لهما أن تزولا و لئن زالتا أن أمسكهما من أحد بعده ]( .

خواجه طوسى در آخر نمط چهارم شرح اشارات  شيخ رئيس در تفسير آن گويد : [ ( القيوم برى عن العلائق اى عن جميع أنحاء التعلق بالغير , و عن العهد أى عن أنواع عدم الاحكام و الضعف  و الدرك  و ما يجرى مجرى ذلك  , يقال فى الامر عهده أى لم يحكم بعد , و فى عقل فلان عهده أى ضعف  , و عهدته على فلان أى ما أدرك  فيه من درك  فاصلاحه عليه , و عن المواد أى الهيولى الاولى و ما بعدها من المواد الوجوديه , و عن المواد العقليه كالماهيأت , و عن غيرها مما يجعل الذات  بحال زائده أى عن المشخصات  و العوارض التى يصير المعقول بها محسوسا أو مخيلا أو موهوما](  .

صفحه : 144

اين تفسير بى دغدغه نيست  چه آن بر مبناى توحيد متأخرين از مشاء است كه تنزيهى است  و در عين تشبيه[ (  سبحان الله عما يصفون ](  , فتدبر .

غرض اينكه چون ذات  واجبى حى قيوم است  و الحى امام الائمه است  و القيوم قائم بالذات  و مقيم ما سواه است  پس الحى القيوم اسم اعظم است [(  الله لا اله الا هو الحى القيوم ](  .

ط در[ ( دو چوب  و يك  سنگ](   گويد[ : ( تقرير مهم , بعضى از بزرگان فرموده اند علم اسم اعظم الهى است  . و شنيدم يكى از اكابر اهل معنى در اطراف  اسم اعظم خيال كرد و بعد گفت  عقيده دارم يقين اسم اعظم است  ولى به شرط يقين و يقين دو قسم است  طريقى و موضوعى و نيز فعلى است  و انفعالى , فليتدبر](  . ( 1 )

مرحوم كفعمى در مصباح , يقين را در عداد اسماء حق تعالى آورده است  در حرف  يا در فصل سى و دو كه در خواص اسماء حسنى و شرح آنها است  چنين آورده است[ :  ( اللهم انى اسألك  باسمك  يا يقين يا يد الواثقين يا يقظان لا يسهو , الخ](  .

پس از بعضى از اكابر كه در دو چوب  و يك  سنگ  حكايت  شد بر اين مبناى رصين است  .

آنكه فرمود : ولى به شرط يقين , چون خود يقين بسيار رصين و وزين است در اين دو حديث  شريف  به دقت  تدبر شود :

حديث  اول : فى الكافى عن أبى الحسن الرضا عليه السلام

پاورقى :

1 ص 54 ط 1 .

صفحه : 145

( حديث  سوم باب  حدوث  العالم و اثبات  المحدث  از كتاب  التوحيد ) ( 1 ) و ساق الحديث  الى أن قال :  فقال أى رجل من الزنادقه قال أوجدنى كيف  هو و اين هو ؟ فقال[ : ( و يلك  أن الذى ذهبت  اليه غلط هو أين الاين](  و كيف  الكيف  بلا كيف  , فلا يعرف  بالكيفوفيه و لا بأينونيه و لا يدرك  بحاسه و لا يقاس بشىء](  .

فقال الرجل : فاذا انه لا شيئى اذا لم يدرك  بحاسه من الحواس ؟ فقال ابوالحسن عليه السلام[ : ( و يلك  لما عجزت  حواسك  عن ادراكه أنكرت ربوبيته , و نحن اذا عجزت  حواسنا عن ادراكه أيقنا أنه ربنا بخلاف  شىء من الاشياء ](  .

پس بدانكه يقين اسم حق تعالى است  به اعتبار خروج او از حد تشبيه , و بودن او به خلاف  شىءاى از اشياء , فتدبر .

حديث  ثانى : فى الكافى باسناده عن اسحاق بن عمار , قال سمعت  أبا عبدالله عليه السلام يقول :

[ ( أن رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم صلى بالناس الصبح فنظر الى شاب  فى المسجد و هو يخفق و يهوى برأسه مصفرا لونه , قد نحف  جسمه و غارت  عيناه فى رأسه , فقال له رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم : كيف  أصبحت  يا فلان ؟ قال : أصبحت  يا رسول الله موقنا , فعجب  رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم من قوله , و قال : أن لكل يقين حقيقه فما حقيقه يقينك  ؟ فقال : أن يقينى يا رسول الله هو الذى أحزننى و أسهر ليلى و أظمأ هو اجرى , فعزفت  نفسى عن

پاورقى :

1 اصول كافى ( معرب  ) ج 1 , ص 61 .

صفحه : 146

الدنيا و ما فيها حتى كأنى أنظر الى عرش ربى و قد نصب  للحساب  و حشر الخلائق لذلك  و أنا فيهم , و كأنى أنظر الى أهل النار و هم فيها معذبون مصطرخون , و كأنى الان أسمع زفير النار يدور فى مسامعى . فقال رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم لا صحابه : هذا عبد نور الله قلبه بالايمان , ثم قال له : الزم ما انت  عليه , فقال الشاب  : ادع الله يا رسول الله أن أرزق الشهاده معك  , فدعا له رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم فلم يلبث  أن خرج فى بعض غزوات  النبى صلى الله عليه و آله و سلم فاستشهد بعد تسعه نفر و كان هو العاشر](   . ( 1 )

از ظاهر حديث  بعد از آن استفاده مى شود كه شاب  مذكور[ ( حارثه بن مالك](   است  و در اين حديث  به رسول الله صلى الله عليه و آله عرض كرد كه[ : ( و كأنى أنظر أهل الجنه يتزاورون فى الجنه و كأنى أسمع عواء أهل النار فى النار](  .

و اين واقعه در مثنوى عارف  رومى به زيد بن حارثه اسناد داده شده آنجا كه در اواخر دفتر اول گويد :

گفت  پيغمبر صباحى زيد را

كيف  اصبحت  اى رفيق باصفا

در علم حروف  برخى از آنها را اسم اعظم دانسته اند و از علامه شيخ بهائى منقول است  كه : اى كه هستى طالب  اسرار و رمز غامضات  / اسمى از اسماى اعظم با تو گويم گوش دار , الخ . كه ناظر به اوتاد بدوح است  چه اجهزط و ازواج آن را در جداول اوفاق اسرار پر فتوح و در عداد سر مقنع اند و دروس اوفاقى ما مستوفى در آن وافى و موفى

پاورقى :

1 اصول كافى ( معرب  ) ج 2 , ص 44 , باب  حقيقه الايمان و اليقين از كتاب  الايمان و الكفر .

صفحه : 147

است  .

و نيز در[ ( ادذرزولا](  در باب  هفتاد و سوم[ ( فتوحات  مكيه](  از سؤال صد و سى و يك  تا سؤال صد و چهل و سه از صد و پنجاه و پنج سؤال حكيم محمد بن على ترمذى و جواب  آنها , از اسم اعظم سخن رفت  . اسماى الهى گاهى به[ ( هو](  منتهى مى شود , و گاهى به[ ( ذو الجلال و الاكرام](  , و گاهى به[ ( الله](  و[ ( تبارك  و تعالى](  , و گاهى به [( هو الاول و الاخر و الظاهر و الباطن](  اولى در حديث  ياد شده خضر , دومى در سوره الرحمن , سوم در اول سوره حديد . و گاهى به ائمه سبعه[ : ( الحى العالم المريد القادر السميع البصير المتكلم](  , و گاهى به تسعه و تسعين كه از فريقين به صور عديده مأثور است[ :  ( أن لله تسعه و تسعين اسما مائه الا واحدا من أحصاها دخل الجنه](  . و گاهى به هزار , و هزار و يك  چون جوشن كبير و غير آن . و گاهى به چهار هزار كما روى عن النبى صلى الله عليه و آله و سلم انه قال[ : ( أن الله أربعه آلاف  اسم , الحديث ]( ( 1 ) , و گاهى به[ (  و لا يعلم جنود ربك  الا هو ](  . ( 2 ) به باب  ما اعطى الائمه عليهم السلام من اسم الله الاعظم از كافى ( 3 ) و به جزء دوم مجلد نوزدهم بحار ( 4 ) رجوع شود كه روايات  صادره از مخزن ولايت  در اسم اعظم همه نوراند .

پاورقى :

1 بحار الانوار ( طبع كمپانى ) ج 2 , ص 164 .

2 سوره المدثر , آيه 32 .

3 اصول كافى , ( معرب  ) ج 1 , ص 179 .

4 ص 18 , ط 1 .

صفحه : 148

در[ ( مصباح الانس](  در مقام سوم از فصل دوم تمهيد جملى ( 1 ) انصافا در اسم اعظم تحقيق دقيق و شريف  و عميق دارد . دفتر دل نگارنده هم در اين مقام از لطف  بهره اى شايد داشته باشد . و اسفارج 4 , ص 168 , ط 1 و الله سبحانه ولى التوفيق .

پاورقى :

1 مصباح الانس , ص 115 117 ط 1 .

صفحه : 149

باب  سوم انسان كامل قطب  زمان است

( ج ) و اين چنين انسان قطب  زمان است[  ( أن محلى منها محل القطب  من الرحى](  ( 1 ) لذا تعدد آن در زمان واحد صورت  پذير نيست  . رحى بر قطب  دور مى زند و بر آن استوار و بدان پايدار است  , همچنين خلافت  آلهيه قائم به انسان كامل است  كه قطب  عالم امكان است  , و گرنه خلافت  الهيه نيست  .

تعدد در قطب  راه ندارد

مقام قطب  همان مرتبت  امامت  و مقام خلافت  است  كه نه تعدد در آن راه دارد و نه انقسام به ظاهر و باطن و نه شقوق اعلم و

پاورقى :

1 نهج البلاغه , خطبه شقشقيه .

صفحه : 150

اعقل و غيرها . انقسام خلافت  به ظاهر و باطن حق سكوتى است  كه اوهام موهون را بدين قسمت  ضيرى اقناع و ارضاء مى نمايند .

به بسط كريمه[ (  لو كان فيهما الهه الا الله لفسدتا ](  امام در هر عصر بيش از يك  شخص ممكن نيست  و آن خليفه الله و قطب  است  و كلمه خليفه به لفظ واحد در كريمه[ (  انى جاعل فى الارض خليفه ](  اشاره به وجوب  وحدت  خليفه در هر عصر است  . در مقام چهارم سر العالمين منسوب به غزالى بدين سر تفوه شده است  كه :

[ ( و العجب  من حق واحد كيف  ينقسم ضربين و الخلافه ليست  بجسم ينقسم و لا بعرض يتفرق و لا بجوهر يحد فكيف  توهب  أو تباع](  .

و فى الكافى باسناده عن الحسين بن ابى العلاء قال[ (  قلت  لابى عبدا لله عليه السلام تكون الارض ليس فيها امام ؟ قال لا , قلت  يكون امامان ؟ قال لا الا و أحدهما صامت  ](  . ( 1 )

پاورقى :

1 اصول كافى ( معرب  ) ج 1 , ص 136 .

صفحه : 151

باب  چهارم انسان كامل مصلح بريه الله است

( د ) و اين چنين انسان مصلح بريه الله است[  (  انما الائمه قوام الله على خلقه و عرفائه على عباده لا يدخل الجنه الا من عرفهم و عرفوه و لا يدخل النار الا من انكرهم و انكروه ](  ( 1 ) چه واسطه در فيض و مكمل نفوس مستعده است  .

امام باقر عليه السلام فرمود :

[ (  اذ قام قائمنا وضع يده على رؤس العباد فجمع بها عقولهم و كملت به أحلامهم ](  .

و در تفسير عياشى از باب  الحوائج الى الله امام هفتم است  كه : [ (  لا يبقى فى المشارق و المغارب  أحد الا وحد الله ](  . و اعظم فوائد سفراى الهى عليهم السلام تكميل قوه علميه و عمليه خلق است .

بقاى تمام عالم به بقاى انسان كامل است

و بريه به معنى خلق است[  ( اولئك  هم خير البريه](  و اصلاح پاورقى :

1 نهج البلاغه , خطبه 150 .

صفحه : 152

بريه به معنى ديگر ادق اينكه : چون انسان كون جامع و مظهر اسم جامع است  و ازمه تمام اسما در يد قدرت  او است  , صورت  جامعه انسانيه غايه الغايات  تمام موجودات  امكانيه است  بنابراين دوام مبادى غايات  دليل استمرار بقاى علت  غائيه است  پس به بقاى فرد كامل انسان بقاى تمام عالم خواهد بود .  فى الكافى باسناده عن ابى حمزه قال قلت  لابى عبدالله عليه السلام أتبقى الارض بغير امام ؟ قال[ : ( لو بقيت  الارض بغير امام لساخت  ](  . ( 1 )

پاورقى :

1 اصول كافى ( معرب  ) ج 1 , ص 137 .

صفحه : 153

باب  پنجم انسان كامل معدن كلمات  الله است

( ه ) و اين چنين انسان معدن كلمات  الله است[  (  فيهم كرائم القرآن و هم كنوز الرحمن ](  ( 1 ) و در صحف  پيروان ولايت  معبر به صاحب مرتبه عمائيه است  كه مضاهى مرتبه الهيه است  . مرتبه عمائيه عبارت أخرى مرتبه انسان كامل است  كه جمع جميع مراتب  الهيه و كونيه از عقول و نفوس كليه و جزئيه و مراتب  طبيعت  در اصطلاح اهل الله تا آخر تنزلات  و تطورات  وجود است  و فرق و تميز ربوبيت  و مربوبيت  است  چنانكه قائم آل محمد صلوات  الله عليهم اجمعين در توقيع شهر ولايت  رجب  بدان تصريح و تنصيص فرمود .

بيان نكته اى در توقيع ناحيه

توقيع مبارك  را سيد اجل ابن طاوس در اقبال با سلسله سند روايى آن روايت  كرده است  :

پاورقى :

1 نهج البلاغه , خطبه 152 .

صفحه : 154

[ ( و من الدعوات  فى كل يوم من رجب  ما رويناه عن جدى ابى جعفر الطوسى رضى الله عنه فقال اخبرنى جماعه عن ابن عياش قال مما خرج على يد الشيخ الكبير ابى جعفر محمد بن عثمان بن سعيد رضى الله عنه من الناحيه المقدسه ما حدثنى به خير بن عبدالله قال كتبته من التوقيع الخارج اليه : بسم الله الرحمن الرحيم ادع فى كل يوم من ايام رجب  : اللهم انى أسألك بمعانى جميع ما يدعوك  به ولاه أمرك  المأمونون على سرك  , المستبشرون بأمرك  , الواصفون لقدرتك  , المعلنون لعظمتك  . و أسألك  بما نطق فيهم من مشيتك  فجعلتهم معادن لكلماتك  و أركانا لتوحيدك  و آياتك  التى لا تعطيل لها فى كل مكان يعرفك  بها من عرفك  , لا فرق بينك  و بينها الا انهم عبادك  و خلقك  , الخ](  .

دو ضمير[ ( بينها الا أنهم](  مانند دو ضمير كريمه[ ( و علم آدم الاسماء كلها ثم عرضهم](  است  , و توقيع شريف  خود آيتى از آيات  انسان كامل و متنى به تمام در اصول و امهات  مسائل ولايت  و امامت  است  . و صحف كريمه ارباب  قلوب  را حول اين لطيفه الهيه لطائفى است  از آن جمله علامه قيصرى در اواخر فصل اول مقدمات  شرح فصوص الحكم فرمايد : [ ( و مرتبه الانسان الكامل عباره عن جمع جميع المراتب  الالهيه و الكونيه من العقول و النفوس الكليه و الجزئيه و مراتب  الطبيعيه ( يعنى طبيعه الوجود ) الى آخر تنزلات  الوجود و تسمى بالمرتبه العمائيه ايضا فهى مضاهيه للمرتبه الالهيه و لا فرق بينهما الا

صفحه : 155

بالربوبيه و المربوبيه و لذلك  صار خليفه الله](  . ( 1 ) و نيز در اول شرح فص آدمى فرمايد :

[ ( و الكون الجامع هو الانسان المسمى بادم , و غيره ليس له هذه القابليه و الاستعداد](  . ( 2 )

پاورقى :

1 شرح فصوص قيصرى , ص 11 ط 1 .

2 شرح فصوص قيصرى , ص 62 .

صفحه : 156

صفحه : 157

باب  ششم انسان كامل حجه الله است

( و ) و اين چنين انسان حجه الله است[  (  اللهم بل لا تخلو الارض من قائم لله بحجه اما ظاهرا مشهورا او خائفا مغمورا [ ( 1 ) [( (  و الحجه قبل الخلق و مع الخلق و بعد الخلق ](  ( امام صادق عليه السلام ) چه در حكمت  متعاليه مبرهن است  كه هيچ زمانى از ازمنه خالى از نفوس مكتفيه نيست  و هر نفسى از نفوس مكتفيه كه اتم و اكمل از سائر نفوس خواه مكتفيه و خواه غير مكتفيه باشد حجه الله است  پس هيچ زمانى از ازمنه خالى از حجه الله نباشد .

در دعاى چهل و هفتم صحيفه سجاديه كه دعاى عرفه است  مى خوانى[ : ( اللهم انك  ايدت  دينك  فى كل أوان بامام أقمته علما لعبادك  و منارا فى بلادك  بعد أن وصلت  حبله بحبلك  , و الذريعه الى رضوانك   , الخ](  . و اين حجت  خواه ظاهر باشد و خواه غائب  شاهد است  , شاهدى قائم كه هيچگاه قعود ندارد . در تعبير امام باقر علوم الاولين

پاورقى :

1 نهج البلاغه , كلام امير عليه السلام به كميل .

صفحه : 158

والاخرين عليه السلام آمده است[ :  (  اذا قام قائمنا ](  , و در تفسير صادق آل محمد عليه السلام[ (  الذين يؤمنون بالغيب  ](  را آمده است  : [(  من اقر بقيام القائم عليه السلام أنه حق ](  , و در كلام ثامن الحجج عليه السلام[ : (  لا تخلو الارض من قائم منا ظاهر أو خاف  ](  , و همچنين در روايات  ديگر كه اتكاء به قائم است  . غور كن و تدبر نما كه چرا امام زمان قائم است  .

انتفاع به حجت  در زمان غيبت

بدانكه فائده وجود امام منحصر به جواب  دادن سؤالهاى مردم نيست  بلكه موجودات  و كمالات  وجوديه آنها بسته به وجود او هستند و در حال غيبت افاضه و استفاضه او مستمر است  . از لسان قائم آل محمد صلى الله عليه و آله در حل اين معما گوش دل باز كن و از احتجاج طبرسى در توقيع ثانى وكلاى اربعه محمد بن عثمان عمرى در جواب  اسحق به يعقوب  فهم كن : [ ( و أما وجه الانتفاع بى فى غيبتى فكا لانتفاع بالشمس اذا غيبها عن الابصار السحاب](   .

و همين بيان را امام صادق عليه السلام به سليمان به مهران اعمش فرمود : [(  قال سليمان فقلت  للصادق عليه السلام :

صفحه : 159

فكيف  ينتفع الناس بالحجه الغائب  المستور ؟ قال[ : ( كما ينتفعون بالشمس اذا سترها السحاب  ](  . بلكه همين بيان را خاتم الانبياء به جابر انصارى در غيبت  خاتم الائمه عليه السلام فرمود , آرى : آن شاخ گل ار چه هست  پنهان ز چمن

از فيض وجود اوست  عالم گلشن

خورشيد اگر چه هست  در ابر نهان

از نور ويست  باز عالم روشن

علاوه اينكه بايد ديد كه آيا خليفه الله غائب  است  يا ما حاضر نيستيم و در حجابيم و اسم خود را بر سر آن شاهد هر جايى مى گذاريم . يا رب  كه بتوان گفت  اين نكته كه در عالم

رخساره به كس ننمود آن شاهد هر جايى

ما را كه براهين ايقانى عقلى و نقلى به تواتر از بيت  وحى است  نياز به تمسك  اقناعيات  نيست  مگر اينكه در استيناس و رفع استيحاش بعضى از نفوس را مفيد افتد گوييم[ : ( باخه](  كه سنگ  پشت  و لاك  پشتش هم گويند درباره او به أحجيه گفته اند :

آسمان پشت  و زمين پيكر

مرده را زنده مى كند به نظر

لاك  پشت  از دور توجه به تخم خود مى كند و آن را براى وجود لاك  پشتى مستعد مى گرد اند آيا نفس كلى قدسى خليفه الله و ولى الله و حجه الله به خلق در حال غيبت  از توجه نفس لاك  پشت  به تخم وى كمتر است  ؟ ! صفحه : 160

برهان بر امكان دوام بدن عنصرى

أهم معارف  در معرفت  وسائط فيض الهى معرفت  نفس انسانى است  , بلكه معرفت  نفس قلب  و قطب  جميع مباحث  حكميه , و محور تمام مسائل علوم عقليه و نقليه و اساس همه خيرات  و سعادات  است  , و معرفت  آن اشرف معارف  . چون جنس اين گوهر نفيس شناخته شود , صولت  انكار در اينگونه مسائل ضرورى نظام احسن ربانى مبدل به دولت  اقرار مى گردد . و مطلب  عمده همين است  كه اين بزرگترين كتاب  الهى به نام انسان را فهميده ورق نزده ايم , و به مطالعه مطالع كلمات  و آيات  آن بسر نبرده ايم , و از آن در همين حد عادى[ ( غاذى و نامى و متحرك  بالاراده](  آگاهى يافته ايم .

غرض اين است  كه در راه اعتلاى به معارج مقامات  انفسى , و وقوف  به مواقف  اين صحيفه الهى بايد استاد خدمت  كرد , استادى سفر كرده و زبان فهم . من هم مدعى نيستم كه عهده دار تحديد حقيقى و تعريف  واقعى آن هستم , ولكن از استمداد انفاس قدسى اولياى حق , با بضاعت  مزجاتم در حد استطاعت  و وسع , به وصف  اسم و رسم آن مى پردازيم , و در ارتباط با موضوع شريف  رساله , هدايائى كه برخى از نتائج بحث  است  اهداء مى نمائيم , ان الهدايا على مقدار

صفحه : 161

مهديا .

انسان يك  حقيقت  ممتد از فرش تا عرش است  كه[ (  ما جعل الله لرجل من قلبين فى جوفه ](  ( 1 ) , مرتبه نازله او بدن اوست  كه در اين نشأه بدن عنصرى اوست  كه با همين وصف  عنوانى بدن در حقيقت  روح متجسد است  , و ان شئت  قلت  : گوهرى جسمانى است  كه به اوصاف  جسم چون شكل و صورت  و كيفيت  و كميت  و غيرها متصف  است  . روح او گوهرى نورانى است  كه از مشاين طبيعت  منزه است  , و آن را مراتب  تجرد برزخى و عقلانى و فوق تجرد عقلانى است  كه حد يقف  ندارد , و در هر مرتبه حكمى خاص دارد و در عين حال احكام همه مراتب  , ظهور اطوار وجودى اوست  ,[ (  ما لكم لا ترجون لله وقارا و قد خلقكم اطوارا ](  . ( 2 )

مرتبه نازله آن محاكى مرتبه عاليه اوست  چنانكه در سلسله طوليه وجود هر دانى ظل عالى است  و نشأه أولى مثال نشأه أخرى است  ,[ (  و لقد علمتم النشأه الاولى فلو لا تذكرون ](  . ( 3 ) از صادق آل محمد صلى الله عليه و آله مأثور است  كه[ : (  ان الله عز و جل خلق ملكه على مثال ملكوته , و أسس ملكوته على مثال جبروته ليستدل بملكه على ملكوته و بملكوته على جبروته ](  . ( 4 )

بدن عنصرى از عالم طبيعت  است  كه هميشه در تجدد است  و صورت  عالم طبيعت  لا ينقطع تبديل مى شود چه آسمانها و چه زمينها

پاورقى :

1 سوره احزاب  , آيه 4 .

2 سوره نوح , آيه 13 .

3 سوره الواقعه , آيه 62 .

4 انسان كامل عزيز نسفى , ط 1 ص 375 .

صفحه : 162

زيرا كه طبيعت  مبدأ قريب  حركت  است  و علت  حركت  بايد متجدد باشد چنانكه در حكمت  متعاليه مبرهن است  كه الحجه العمده على الحركه فى الجوهر هى أن جميع الحركات  سواء كانت  طبيعيه أو اراديه أو قسريه مبدأها هو الطبيعه و مبدأ المتجدد يجب  أن يكون متجددا فالطبيعه يجب  أن تكون متجدده بحسب  الذات](   .

و آيات  قرآنيه از قبيل[ : (  بل هم فى لبس من خلق جديد ](  ( 1 ) , [(  و هى تمر مر السحاب  ](  ( 2 ) و[ (  يوم تبدل الارض غير الارض ]( ( 3 ) را به اين معنى گرفته اند .

بنابراين عالم غايتى دارد كه به تكميل از هيولاى أولى و اتحاد به صور بسيطه و مركبه حيوانيه , و انسانيه , و عقليه به مراتب  عاليه و فناى محض مى رسد كه[ (  كل شىء هالك  الا وجهه ](  ( 4 ) , فان نهايات الحراك  سكون .

پس نفس به واسطه طبيعت  داراى جنبه تجدد است  كه بقا و ثبات  ندارد , و خود بذاتها جنبه بقاء است  كه[ : (  خلقتم للبقاء لا للفناء ](  . و به عبارت  أخرى : نفس به جنبه حسى در تبدل است  و به جنبه عقلى ثابت  . در عين حركت  طبيعت  , صورت  شىء به تجدد أمثال محفوظ است  . انسان دائما به حركت  جوهرى و تجدد أمثال در ترقى است  , و از جهت  لطافت  و رقت  حجاب  , ثابت  مى نمايد . حجاب  همين مظاهر

پاورقى :

1 سوره ق , آيه 15 .

2 سوره النمل , آيه 88 .

3 سوره ابراهيم , آيه 48 .

4 سوره القصص , آيه 88 .

صفحه : 163

متكثره اند كه به يك  معنى حجاب  ذاتند تقدست  أسمائه . در فص شعيبى گويد :

[ ( و من أعجب  الامر أن الانسان فى الترقى دائما و لا يشعر بذلك  للطافه الحجاب  و رقته و تشابه الصور مثل قوله تعالى[ : (  و أتوابه متشابها ]( . ( 1 )

و لطافت  و رقت  حجاب  به اين معنى است  كه صانع واهب  الصور به اسم شريف  مصور و به حكم[ (  كل يوم هو فى شأن ](  آن فان و لحظه فلحظه آنچنان ايجاد أمثال مى نمايد كه محجوب  را گمان رود همان يك  صورت پيشينه و ديرينه است  .

به مثل كسى در كنار نهر آب  تندرو عكس خود را در زمان ممتد , ثابت  و قار مى بيند و حال اين كه عكس از انعكاس نور بصر در آب  است  و آب قرار ندارد و دمبدم عكس جديدى مثل سابق احداث  مى شود .

هر نفس نو مى شود دنيا و ما

بى خبر از نو شدن اندر بقا

اين درازى مدت  از تيزى صنع

مى نمايد سرعت  انگيزى صنع

پس انسان ثابت  سيال است  . سيال است  در طبيعت  , و ثابت  است  در گوهر روح كه مغتذى به صور نوريه مجرده حقائق علميه است  ,[ (  فلينظر الانسان الى طعامه ](  ( 2 ) انسان من حيث  هو انسان طعام او غذاى مسانخ اوست  باقر علوم نبيين به زيد شحام در تفسير طعام فرمود[ : (  علمه الذى يأخذه عمن يأخذه ](  .

پاورقى :

1 سوره بقره , آيه 25 .

2 سوره عبس , آيه 24 .

صفحه : 164

غذاء با همه اختلاف  انواع و ضروب  آن , مظهر صفت  بقاء و از سدنه اسم قيوم و با مغتذى مسانخ است  و تغذى حب  دوام ظهور اسم ظاهر و احكام آن است  .

حقائق علميه صور فعليه اند كه به كمال رسيده اند و حركت  در آنها راه ندارد وگرنه بايد بالقوه باشند و لازم آيد كه هيچ صورت  علميه اى متحقق نباشد و به فعليت  نرسيده باشد پس علم و وعاى علم مجرد و منزه از ماده و احكام آنند .

و چون انسان ثابت  سيال است  , هم براهين تجرد نفس در وى بر قوت  خود باقى است  , و هم ادله حركت  جوهر طبيعت  صورت  جسمانيه . نتيجه بحث  اين كه : علم و عمل عرض نيستند بلكه دو گوهر انسان سازند و نفس انسانى به پذيرفتن علم و عمل توسع و اشتداد وجودى پيدا مى كند و گوهرى نورانى مى گردد . علم سازنده و مشخص روح انسانى , و عمل سازنده و مشخص بدن انسانى , در نشأت  أخروى است  . و انسان را بدنهاى در طول هم به وفق نشئات  است  و تفاوت  ابدان به نقص و كمال است  . و چون روح انسان بر اثر ارتقاء و اشتداد وجودى نورى , از سنخ ملكوت  و عالم قدرت  و سطوت  مى گردد , هرگاه طبيعتش را مسخر خود كند و بر آن غالب  آيد , احكام عقول قادسه و اوصاف  اسماى صقع ربوبى بر وى ظاهر مى گردند تا به حدى كه وعاى وجودش , وعاى وجود مجردات  قاهره و بسائط نوريه دائمه گردد و

صفحه : 165

متخلق به اخلاق ربوبى شود .

صدر قونوى در فكوك  در واسطه فيض بودن انسان كامل سخنى به كمال دارد كه :

[ ( الانسان الكامل الحقيقى هو البرزخ بين الوجوب  و الامكان و المرآه الجامعه بين صفات  القدم و أحكامه , و بين صفات  الحدثان و هو الواسطه بين الحق و الخلق و به , و من مرتبته يصل فيض الحق و المدد الذى هو سبب  بقاء ما سوى الحق فى العالم كله علوا و سفلا , و لولاه من حيث برزخيته التى لا تغاير الطرفين لم يقبل شىء من العالم المدد الالهى الواحدانى لعدم المناسبه و الارتباط و لم يصل المدد اليه](  . نتيجه بى دغدغه اى كه از اين تحقيق حاصل است  امكان دوام چنين انسانى كه كامل حقيقى برزخ بين وجوب  و امكان مى باشد در نشأت  عنصرى است  . خواجه طوسى در تنسوخ نامه در صفت  زر گويد[ : ( اما صورت  جوهر زر به هيچ چيز از كيفيات  عناصر اربعه فساد نپذيرد , و هيچ قوت  عنصرى او را باطل نتواند كرد , و بيشتر فلزاتى را كه با او امتزاج دهند او را بسوزاند و زر خالص بماند و غش را از او پاك  گرداند . و اگر زر خالص را مدتهاى مديد در زير زمين پنهان دارند هيچ چيز از او كم نگردد و لون آن متغير نشود بخلاف  جواهر ديگر](  .

و در صفت  نقره گويد[ : ( نقره زر است  اما پايندگى آن چندان نيست  كه از آن زر , و زود به داروها سوخته و ناچيز گردد , و در زمين به صفحه : 166

روزگار دراز خاكستر شود](  .

اين بود كلام خواجه از كتاب  ياد شده , و غرضم از نقل آن اين است  كه كيمياگر به علم و صنعت  خود نقره را زر خالص مى گرداند كه نقره ناپايدار زر پايدار مى گردد . اگر انسان كامل كيميا كار بلكه به علم كيميا آفرينش بدن عنصريش را قرنها پاينده و پايدار بدارد چه منعى متصور است  ؟ مرحوم حاج زين العابدين شيروانى در كتاب  شريف[  ( بستان السياحه](  در ذكر آن جناب  گويد :

[ ( حضرت  واهب  العطايا آن حضرت  را مانند يحيى عليه السلام در حالت طفوليت  حكمت  عطا فرمود , و در صغر سن امام انام گردانيد . و بسان عيسى بن مريم عليه السلام در وقت  صباوت  به مرتبه ارجمند رسانيد . عجب  است از اشخاصى كه قائل اند بر اين كه خواجه خضر و الياس از انبياء , و شيطان و دجال از اعداء در قيد حياتند , و انكار دارند وجود ذيجود صاحب  الزمان را , و حال آنكه آن حضرت  افضل است  از انبياء سلف  , و اوست  ولد صاحب نبوت  مطلقه و ولايت  كليه .

عجب تر آن كه بعضى از متصوفه كه خود را از اهل دانش شمارند و از ارباب  بينش پندارند قائلند بر اين كه در ملك  هندوستان در ميان برهمنان و جوكيان مرتاضان و رياضت  كشان مى باشند كه به سبب  حبس نفس و قلت  اكل چند هزار سال عمر كرده و مى كنند , با وجود اين منكر وجود آن حضرت اند .

صفحه : 167

فقير گويد : انكار وجود آن حضرت  در حقيقت  انكار قدرت  بارى تعالى است  منت  خداى را كه فقير را همچنان آفتاب  روشن كه كيمياگر از اجزاى متفرقه اكسيرى ساخته بر نقره طرح مى كند و آن نقره را طلاى احمر مى سازد و حال آنكه نقره در اندك  زمان پوسيده و نابود مى شود و طلا بر عكس آن چند هزار سال بر يك  منوال است  و نابود نمى شود , پس اگر ولى خدا مانند آن كيمياگر از اكسير التفات  خويش بدن خود را همرنگ  روح گرداند و باقى و دائم سازد بعيد نخواهد بود . آنانكه منكر وجود آن حضرتند و لفظ مهدى و صاحب  الزمان را تأويل مى كنند از كوردلى ايشان است  و الا به اندك  شعورى چه جاى انكار است  ,[ (  والله يهدى من يشاء الى صراط مستقيم ](  . ( 1 )

اين بود كلام محققانه مرحوم شيروانى در بستان السياحه كه به عنوان مزيد بصيرت  نقل آن را مغتنم دانسته ايم .

علاوه اينكه اعاجيب  تأثيرات  تكوينى نفس از حبس دم و ديگر رياضات  و مجاهدات  حتى از طوائفى با وجود كفر آنان از حد عد و احصا خارج است  و بسيارى از آنها در زبر مربوطه مسطور است  , تا چه رسد در خواص نفسى كه قدسى , و عقل فعال مصادف  وجود طبيعى است  . و تا حدى در دم و وهم و غير آنها كه مرتاضان را است  در باب  سى و نهم كتاب[  ( غايه المراد فى وفق الاعداد](  كه از اصول و امهات  كتب  علم شريف  اوفاق است  , عنوان شده است  كه موجب  اعجاب  آدمى است  و ما از جهت  خوف  اطناب  از عنوان آن اعراض

پاورقى :

1 بستان السياحه ( چاپ  سنگى ) ص 539 .

صفحه : 168

كرده ايم .

اثر كيميا و موميا و نفس انسان كامل

از كيميا بگفتيم از موميا بگوييم : كيميا فلز را از جنسى به جنسى تبديل مى كند و به او عمر بسيار دراز مى بخشد , اما موميا حبوبات  و اجساد مرده را از فساد حفظ مى كند . موميا چيزى شبيه به قير بلكه قير به كمال نهايى رسيده است  و آن كلمه يونانى به معنى حافظ الاجساد است  به فارسى موميايى گويند و به عربى[ ( عرق الجبال](  چون از درزها و شكافهاى بعضى جبال از قبيل كوه داراب  از توابع فارس و اصطهبانات  و نواحى آن بيرون مىآيد كه گويا عرق كوه است  كه از بدن او مى چكد .

مومياگر بدن مرده را به موميايى كردن از فساد حفظ مى كند , اگر بدن زنده در دست  تصرف  موميا سازى كه اسم اعظم الهى است  از زوال و بوار مصون بماند چه ايرادى متوجه است  ؟ !

تاريخ اهرام مصر و دوام دانه گندم

در بناى اهرام مصر بخصوص دو هرم بزرگ  , چندان آنها را

صفحه : 169

مستحكم كرده اند و از پايدارى و استوارى كارشان آرميده بودند كه تاريخ آن را آسمانى گذاشته اند نه زمينى , كه تاريخهاى زمينى به مرور ايام و كرور اعوام در معرض حوادث  در آيند و زوال پذيرند و در دست  فراموشى گرفتار آيند و براى تاريخ اهرام بسند نباشند لذا در تاريخ بناى هرمان گفته شد[ : ( قد بنى الهرمان و النسر الطائر فى السرطان](  . نسر طائر از ثوابت  سفيد رنگ  و از اكبر قدر دوم در صورت  عقاب  است كه از صور شمالى است  , نسر ميان دو منكب  آنست  , طول آن در تاريخ زيج بهادرى دلو شانزده دقيقه است  و عرض آن بيست  و نه درجه و پانزده دقيقه و از شظاياى عنكبوت  اسطرلاب  است  . در تاريخ فوق نام برده نشد كه در كدام درجه سرطان . در زيج مذكور گويد[ : ( قدر حركت  كواكب  ثابته با خودها مختلف  است  آنكه به غايت  سريع است  در مدت  شصت  و يك  سال و هشت  ماه و هشت  روز قمرى وسطى يكدرجه قطع مى كند , و آنكه بطى تر است  در عرض هشتاد و دو سال و سه ماه و هفده روز قمرى وسطى يكدرجه قطع مى كند و حركت  سائر كواكب  ما بين اين دو زمانه است](   .

در ماده[ ( هرم](  منتهى الارب  تاريخ هرمان را بى طائر آورده كه[ ( قد بنى الهرمان و النسر فى السرطان](  , بنابراين احتمال مى رود كه مقصود نسر واقع باشد نه نسر طائر . و واقع از قدر اول در صورت  شلياق واقع است  كه از صور شمالى است  و بر خرفقه حامله آن قرار دارد طول آن در زيج مذكور جدى چهارده درجه و بيست  و پنج دقيقه

صفحه : 170

است  و عرض آن شصت  و دو درجه . و نسر واقع نيز از شظاياى عنكبوت است  و صوفى در صور بهر دو تصريح كرد در آن گفت[ :  ( النير المشهور الذى يرسم على الاصطلاب  و هو النسر الطائر من القدر الثانى من أعظمه فيما بين المنكبين](  , و در اين گفت[ :  ( النير المشهور من القدر الاول و هو الذى يرسم على الاصطرب  و يسمى النسر الواقع](  .

كيف  كان مبدأ زيج بهادرى كه تاريخ آن طغيانى است  روز سه شنبه غره وسطى محرم يكهزار و دو صد و پنجاه و يك  ناقصه هجرى است  , و امروز سه شنبه پانزدهم شوال المكرم يكهزار و چهارصد هجرى قمرى مطابق چهارم شهريور ماه يكهزار و سيصد و پنجاه و نه هجرى شمسى است  كه اين متمسك  به ذيل ولايت  سر الانبياء و العالمين أجمعين , اميرالمؤمنين على عليه السلام ,[ ( حسن حسن زاده طبرى آملى](  به مناسبت  هزاره نهج البلاغه اين صحيفه مكرمه در پيرامون[ ( انسان كامل از ديدگاه نهج البلاغه](  را در دست  تأليف دارد , هرگاه بطور متوسط بين دو زمانه سريع و بطيئى نامبرده هر هفتاد سال را يك  درجه بگيريم و از اول سرطان محسوب  بداريم از تاريخ مذكور نسر طائر تاكنون اگر هيچ دوره را تمام نكرده باشد در حدود چهارده هزار و هشتصد و چهل سال , و نسر واقع در حدود سيزده هزار و پانصد و هشتاد سال است  .

غرض از تصديع اينكه در اهرام فوق الذكر دانه هاى گندم موميايى شده يافتند و آنها را كاشتند و سبز شدند و در اين طول عهد و

صفحه : 171

مدت  مديد فاسد نشدند و استعداد خود را از دست  نداند , از روحى كه مظهر اتم واكمل ولايت  كليه الهيه است  اعتدال مزاج بدنش را حفظ كند و ساليانى دراز در نشأه عنصرى بماند چه جاى طعن و قدح است  . حفظ كافور در كنف  جو و حفظ بدن در كنف  نفس

مؤلف[  ( مخزن الادويه](  گويد : چون كافور زود هوا مى گردد و نمى ماند خصوص در ايام گرما و بلاد حاره طريق حفظ آن آن است  كه در ظرف  شيشه ضخيم سر تنگ  با چند دانه جو و فحم و يا فلفل پر نموده سر آن را خوب مستحكم ببندند و به موم گرفته و نگاهدارند .

محمد بن عبد الله اسكافى وقايه بودن جوهر كافور را در اين شعر آورده : نفسى فداؤك  لا لقدرى بل أرى

ان الشعير وقايه الكافور

يعنى جان من به فداى تو باد نه براى قدر و منزلت  من بلكه مى بينم جو نگهدار كافور است  .

جايى كه دانه جو و فلفل و انگشت  ذغال بيجان , حافظ موجودى عنصرى جداى از ايشان و از غير نوعشان باشند , وسوسه و دغدغه در بقاى بدن عنصرى كه مرتبه نازله نفس است  به توجه و

صفحه : 172

تصرف  روح كلى عيبه اسرار الهى , از كوردلى است[ .  ( و من لم يجعل الله له نورا فما له من نور](  .

روايات  در اينكه زمين هيچگاه خالى از حجت  نيست  از طرق عامه و خاصه مستفيض و خارج از حوصله احصاء است  . و كلام امير عليه السلام به كميل كه در نهج آمده است[  (  اللهم بلى لا تخلو الارض من قائم لله بحجه ](  در جوامع روايى فريقين با سلسله سند روايى آن روايت  شده است  . در اين مقام مناسب  است  كه محض تبصره و مزيد بصيرت  در غيبت  حضرت بقيه الله و تمام النبوه , امام عصر , قائم آل محمد صلوات  الله عليهم به دو امر اشارتى رود :

امر اول در غيبت  حضرت  ادريس عليه السلام

باب  دوم[ ( كمال الدين](  در غيبت  ادريس نبى صلوات  الله عليه است . و حديث  آن مروى از امام باقر علوم النبيين عليه السلام است  . غيبت  و ظهور آن جناب  مثل همه كارهاى الهى حيرت  آور است  . ادريس نبى به عبرى [( هر مس](  است  و او را[ ( هر مس الهرامسه](  گويند . روايت  در غيبت  و ظهور آن حضرت  حامل اسرارى بسيار لطيف  است  , چنانكه صفحه : 173

تعبيرات  صحف  كريمه مشايخ اهل عرفان نيز درباره آن جناب  بسيار شريف است  , و كتب  قصص انبياء و تذكره حكماء و سير و تواريخ هم در اين باب حاوى مطالبى شگفت  است  .

در قرآن كريم آمده است  .

[ (  واذكر فى الكتاب  ادريس انه كان صديقا نبيا و رفعناه مكانا عليا [ ( 1 ) [( (  و اسمعيل و ادريس و ذا الكفل كل من الصابرين ](  . ( 2 )

و نيز در قرآن مجيد فرموده است  :

[ (  و زكريا و يحيى و عيسى و الياس كل من الصالحين و اسمعيل و اليسع و يونس و لوطا و كلا فضلنا على العالمين ](  ( 3 ) ,[ (  و ان الياس لمن المرسلين , اذ قال لقومه ألا تتقون , أتدعون بعلا و تذرون أحسن الخالقين الله ربكم و رب  آبائكم الاولين فكذبوه فانهم لمحضرون , الا عباد الله المخلصين و تركنا عليه فى الاخرين سلام على الياسين , انا كذلك  نجزى المحسنين , انه من عبادنا المؤمنين ](  . ( 4 )

غرض از نقل آيات  فوق درباره ادريس الياس عليه السلام اين است  كه در روايات  عديده آمده است  كه الياس همان ادريس است  . و برخى از اين روايات  را عارف  عبد الغنى نابلسى در شرح فص الياسى[ ( فصوص الحكم]( شيخ اكبر محيى الدين عربى نقل كرده است  و شيخ در فصوص الحكم فص چهارم را ادريسى قرار داده است  به اين عنوان[ ( فص حكمه قدوسيه فى كلمه ادريسيه](  , و فص بيست  و دوم آن را

پاورقى :

1 سوره مريم , آيه 58 .

2 سوره انبياء , آيه 86 .

3 سوره انعام , آيات  86 و 87 .

4 سوره الصافات  , آيات  124 , 133 .

صفحه : 174

الياسى قرار داده است  به اين عنوان[ : ( فص حكمه ايناسيه فى كلمه الياسيه](  . عنوان اول مناسب  حال او قبل از ظهور است  , و ثانى مناسب حال او بعد از ظهور .

شيخ در چند جاى فص الياسى تصريح و تنصيص نموده است  كه الياس همان ادريس است  . در اول آن گفته است  :

[ ( الياس و هو ادريس عليه السلام , كان نبيا قبل نوح و رفعه الله مكانا عليا فهو فى قلب  الا فلاك  ساكن ثم بعث  الى قريه بعلبك  و بعل اسم صنم و بك  هو سلطان تلك  القريه , و كان هذا الصنم المسمى بعلا مخصوصا بالملك  , و كان الياس الذى هو ادريس قد مثل له انفلاق الجبل المسمى لبنان من اللبانه و هى الحاجه عن فرس من نار و جميع آلاته من نار , فلما رآه ركب  عليه فسقطت  عنه الشهوه فكان عقلا بلا شهوه فلم يبق له تعلق بما تتعلق به الاغراض النفسيه , الخ](  .

و در آخر آن گفته است  :

[ ( فمن أراد العثور على هذه الحكمه الالياسيه الادريسيه الذى أنشأه الله تعالى نشأتين و كان نبيا قبل نوح عليه السلام ثم رفع فنزل رسولا بعد ذلك فجمع الله له بين المنزلتين فلينزل من حكم عقله الى شهوته ليكون حيوانا مطلقا حتى يكشف  ما تكشفه كل دابه ما عدا الثقلين , فحينئذ يعلم أنه قد تحقق بحيوانيته , الخ](  .

و غرض عمده شيخ در اين فص اثبات  ظهور شخص واحد در دو صورت  است چون ظهور ادريس عليه السلام در صورت  الياس با بقاء اول به حال خود بدون لازم آمدن نسخ و فسخ , و شيخ در اول

صفحه : 175

[ ( فصوص الحكم](  اظهار نمود كه كتاب  مذكور را در مكاشفه اى از دست رسول الله صلى الله عليه و آله اخذ نمود و به امر آن حضرت  كتاب  را بر مردم آشكار كرد به اين عبارت  :

[ ( أما بعد فانى رأيت  رسول الله صلى الله عليه و آله فى مبشره أريتها فى العشر الاخر من المحرم لسنه سبع و عشرين و ستمائه بمحروسه دمشق و بيده صلى الله عليه و آله كتاب  فقال لى : هذا كتاب  فصوص الحكم خذه و اخرج به الى الناس ينتفعون به , الخ](  .

حاصل مقصود اين كه در محروسه دمشق در ده آخر محرم سنه ششصد و بيست  و هفت  در عالم مثال مقيد و خيال متصل كه عبارت  از رؤياى صالحه است  شرف اندوز زيارت  جمال عديم المثال حضرت  ختمى مرتبت  صلوات  الله عليه شدم كتابى در دست  مبارك  گرفته بودند , فرمودند : اين كتاب  فصوص الحكم را بگير و بر مردم آشكار كن تا از مضامين آن منتفع گردند .

عارف  عبد الرزاق در شرح فصوص الحكم در بيان عنوان مذكور فص ادريسى گويد :

[ ( و قد بالغ ادريس عليه السلام فى التجريد و التروح حتى غلبت الروحانيه على نفسه و خلع بدنه و خالط الملائكه و اتصل بروحانيات  الافلاك و ترقى الى عالم القدس و أقام على ذلك  سته عشر عاما لم ينم و لم يطعم شيئا , لان الشهوه قد سقطت  عنه و تروحت  طبيعته و تبدلت  أحكامها بالاحكام الروحيه , و انقلبت  بكثره الرياضه و صار عقلا مجردا و رفع مكانا عليا فى السماء

صفحه : 176

الرابعه](  .

مراد از نشأتين در كلام شيخ كه گفت[ :  ( الذى انشأه الله تعالى نشأتين ]( , نشأه نبوت  و نشأه رسالت  است  چنانكه بعد از عبارت  مذكور بيان كرده است  كه قبل از نوح عليه السلام نبى بود , و بعد از آن نزول نمود و رسول بود بلكه قرآن مجيد نص صريح فرموده است  كه[ : (  و اذكر فى الكتاب  ادريس انه كان صديقا نبيا ](  و فرموده است[ :  (  ان الياس كان من المرسلين ](  .

هر مشكلى را بايد از راه مخصوص به خود آن حل كرد , هر نتيجه را صغرى و كبرى خاصى است  و هر مقدمات  را ارتباطى خاص با مطلوبش است  , همچنين فهم مسائل امامت  و نيل به ادراك  اين گونه امهات  عقائد كه از غوامض اسرار معارف  حقه الهيه است  بايد از طريق خاص به آن و از اهل آن تحصيل كرد . و به توفيقات  حق سبحانه در اين رساله به برخى از رموز آن اشاراتى رفت  و[ ( لعل الله يحدث  بعد ذلك  أمرا](  .

جندى را در بيان مقام ادريسى الياسى انسان كامل كلامى مناسب  نقل است كه ابن فنارى در فصل پنجم سابقه تمهيد جملى[ ( مصباح الانس](  از وى نقل كرده است  . وى پس از تقديم چند اصل در امكان اين كه يك  شىء به دو اعتبار مظهر و ظاهر شود گويد :

[ ( فالانسان الكامل مظهر له من حيث  الاسم الجامع , و لذا كان له نصيب من شأن مولاه , فاذا تحقق بمظهريه الاسم الجامع كان التروح من بعض حقائقه اللازمه فيظهر فى صور كثيره من غير تقيد

صفحه : 177

و انحصار فتصدق تلك  الصور عليه و تتصادق لا تحاد عينه كما تتعدد لاختلاف صوره , و لذا قيل فى ادريس انه هو الياس المرسل الى بعلبك  , لا بمعنى ان العين خلع تلك  الصوره و لبس الصوره الالياسيه و الا لكان قولا بالتناسخ بل ان هويه ادريس مع كونها قائمه فى انيته و صورته فى السماء الرابعه ظهرت  و تعينت  فى انيه الياس الباقى الى الان , فيكون من حيث العين و الحقيقه واحده و من حيث  التعين الشخصى اثنين كنحو جبرئيل و ميكائيل و عزرائيل يظهرون فى الان الواحد من مائه الف  مكان بصور شتى كلها قائمه بهم و كذلك  ارواح الكمل و انفسهم كالحق المتجلى بصور تجليات  لا تتناهى كما ذكره الجندى](  . ( 1 )

نتيجه سخن كه امر ادريس عليه السلام و حضرت  بقيه الله قائم آل محمد صلوات  الله عليهم , در عالم انسان كامل كه به فضل الهى صاحب  أعدل أمزجه است  , و مؤيد به روح القدس و جامع حقائق و رقائق اسماى حسناى الهى مى باشد , به وفق موازين عقلى و علمى است  و استبعاد و استيحاش در اين گونه مسائل نصيب  عوام است  كه از عالم انسانى بى خبرند , خواه به علوم طبيعى و مادى و رسمى دستى داشته باشند و خواه نداشته باشند . پاورقى :

1 مصباح الانس ( چاپ  سنگى ) ص 37 .

صفحه : 178

امر دوم واقعه حضرت  خالد عليه السلام

مرحوم صدوق در اين باب  به اسناد خود روايت  كرده است  عن معاويه بن عمار قال قال ابو عبدالله عليه السلام[ : (  بقى الناس بعد عيسى عليه السلام خمسين و مأتى سنه بلا حجه ظاهره ](  .

و به اسناد ديگرش روايت  كرده است  عن يعقوب  بن شعيب  عن أبى عبد الله عليه السلام قال :

[ ( كان بين عيسى و بين محمد صلى الله عليهما و آله خمسمائه عام , منها مأتا و خمسون عاما ليس فيها نبى و لا عالم ظاهر قلت  : فما كانوا ؟ قال : كانوا متمسكين بدين عيسى عليه السلام . قلت  : فما كانوا ؟ قال : كانوا مؤمنين : ثم قال عليه السلام : و لا يكون الارض الا و فيها عالم](  . قيد ظاهر و ظاهره در اين دو روايت  براى اين است  كه هيچگاه زمين خالى از حجت  نيست  هر چند ظاهر نباشد , چنانكه در آخر حديث  دوم فرمود[ : ( و لا تكون الارض الا و فيها عالم ](  و حضرت  اميرالمؤمنين عليه السلام به كميل فرمود[ : (  اللهم انك  لا تخلى الارض من قائم بحجه اما ظاهر أو خاف  مغمور كيلا تبطل حججك  و بيناتك  ](  . در بعد حديث  كميل به تفصيل عنوان مى شود . و در دعاى چهل و هفتم صحيفه سجاديه كه دعاى عرفه است  , امام سيد الساجدين

صفحه : 179

عليه السلام فرمود[ : (  اللهم انك  أيدت  دينك  فى كل أوان بامام أقمته علما لعبادك  منارا فى بلادك  بعد أن وصلت  حبله بحبلك  و الذريعه الى رضوانك  الخ ](  .

نسخه اى از المصباح الصغير كه خلاصه مصباح المتهجد شيخ الطائفه الاماميه شيخ طوسى قدس سره است  به راقم تعلق دارد , در هامش آن مرقوم است  كه :

[ ( الانبياء الذين كانوا زمن الفتره بين عيسى عليه السلام و نبينا صلى الله عليه و آله , جرجيس عليه السلام من أهل فلسطين بعثه الله بعد المسيح عليه السلام الى بلد الموصل , و خالد بن سنان العبسى من العرب بعد عيسى عليه السلام و حنظله بن صفوان كان فى زمن الفتره بين عيسى و نبينا صلى الله عليه و آله](  انتهى .

و از كساى كه در زمان فترت  بين مسيح عليه السلام و پيغمبر ما صلى الله عليه و آله نبى بود حضرت  شمعون صفا وصى حضرت  عيسى عليه السلام است چنانكه در روايات  مذكور است  و مرحوم صدوق در باب  اول[ ( كمال الدين ]( اعنى در مقدمه كتاب  فرمود[ : ( و مثل عيسى عليه السلام كان وصيه شمعون الصفا و كان نبيا , الخ](  . ( 1 )

چند تن از انبياى ياد شده زمان فترت  در دعاى معروف  به دعاى استفتاح در عمل ام داود از عمال ماه رجب  نام برده شده اند , مطابق مصباح المتهجد شيخ طوسى قده چنين منقول است  :

[ ( اللهم صل على أبينا آدم بديع فطرتك  . . . اللهم صل على أمنا پاورقى :

1 كمال الدين ( چاپ  سنگى ) ص 17 .

صفحه : 180

حواء المطهره من الرجس . . . اللهم صل على هابيل و شيث  و ادريس و نوح و هود و صالح و ابراهيم و اسماعيل و اسحاق و يعقوب  و يوسف  و الاسباط و لوط و شعيب  و أيوب  و موسى و هرون و يوشع و ميشا و الخضر و ذى القرنين و يونس و الياس و اليسع و ذى الكفل و طالوت  و داود و سليمان و زكريا و شعيا و يحيى و تورخ و متى و ارميا و حبقوق و دانيال و عزير و عيسى و شمعون و جرجيس و الحواريين و الاتباع و خالد و حنظله و لقمان , اللهم صلى على محمد سيد المرسلين](  , الخ .

وجه تسميت  دعاى نامبرده به دعاى ام داود چنانكه در[ ( عمده الطالب]( آمده است  اين است  كه داود رضيع امام صادق عليه السلام بوده است  و گرفتار حبس منصور دوانيقى شده است  و به بركت  اين دعا كه امام به مادر داود تعليم داده بود از آن گرفتارى نجات  يافت  . ( 1 )

در ميان اين انبياى زمان فترت  , واقعه حضرت  خالد عليه السلام خيلى شگفت  است  و از اين واقعه براى اهل سر درى از اسرار انسان كامل منعم به نعم حقائق اسماء الهيه باز مى شود .

در[ ( روضه كافى](  ثقه الاسلام كلينى , و در مجلد پنجم بحار علامه مجلسى كه در نبوت  است  , منقول از كا , ص , ك  , ج , يعنى از كافى و قصص الانبياء و كمال الدين و احتجاج , ( 2 ) و همچنين در

پاورقى :

1 عمده الطالب  ( ط نجف  ) ص 178 .

2 بحار الانوار ( چاپ  كمپانى ) ج 5 , ص 376 .

صفحه : 181

وافى فيض مقدس ( 1 ) منقول از كافى بابى معنون به باب  قصه خالد بن سنان العبسى عليه السلام است  كه بتفصيل شرح حال آن جناب  ذكر شده است  . شيخ اكبر محيى الدين عربى نيز فص بيست  و ششم[ ( فصوص الحكم](  را فص خالدى قرار داده است  معنون به اين عنوان[ : ( فص حكمه صمديه فى كلمه خالديه](  , و بعد از آن[ ( فص محمدى صلى الله عليه و آله](  است كه ختم كتاب  است  . و شراح آن چون عارفان ملا عبدالرزاق و قيصرى و جامى و بالى و عبدالغنى نابلسى و غيرهم قصه آن جناب  را نقل كرده اند كه در بعضى از تعبيرات  اندك  اختلافى با جوامع ياد شده دارند و لطائفى گرانقدر و ارزشمند در شرح فص مذكور در اطوار وجودى انسان كامل ذكر كرده اند . و ما فقط به نقل قسمتى از كلام شيخ اكتفا مى كنيم , وى پس از عنوان فوق گويد :

[ ( اما حكمه خالد بن سنان فانه أظهر بدعواه النبوه البرزخيه فانه ما ادعى الاخبار بما هنالك  الا بعد الموت  فأمر أن ينبش عليه و يسأل فيخبر أن الحكم فى البرزخ على صوره الحيوه الدنيا , فيعلم بذلك  صدق الرسل كلهم فيما أخبروا به فى حيوتهم الدنيا , فكان غرض خالد ايمان العالم كله بما جاءت  به الرسل ليكون خالد رحمه للجميع , فانه شرف  بقرب  نبوته من نبوه محمد صلى الله عليه و آله . و علم خالد أن الله أرسله رحمه للعالمين , و لم يكن خالد برسول فأراد أن يحصل من هذه الرحمه فى الرساله المحمديه على حظ

پاورقى :

1 وافى , ج 14 , ص 94 .

صفحه : 182

وافر و لم يؤيد بالتبليغ , فأراد أن يحظى بذلك  فى البرزخ ليكون أقوى فى العلم فى حق الخلق , فأضاعه قومه و لم يصف  النبى صلى الله عليه و آله قومه بأنهم ضاعوا و انما و صفهم بأنهم أضاعوا نبيهم حيث  لم يبلغوه مراده](  .

صفحه : 183

علامه شيخ بهائى قده در كشكول فرمود :

[ ( أسماء الانبياء الذين ذكروا فى القرآن العزيز خمسه و عشرون نبيا : محمد صلى الله عليه و آله , آدم , ادريس , نوح , هود , صالح , ابراهيم , لوط , اسماعيل , اسحاق , يعقوب  , يوسف  , أيوب  , شعيب  , موسى , هرون , يونس , داود , سليمان , الياس , اليسع , زكريا , يحيى , عيسى , و كذا ذو الكفل عند كثير من المفسرين](  . ( 1 )

در دعاى ام داود ياد شده همه اين بيست  و پنج نفر ذكر شده اند علاوه اينكه در آن بيش از بيست  نفر ديگر نيز مذكور است  و خداوند متعال در قرآن كريم فرمود[ : (  و رسلا قد قصصناهم عليك  من قبل و رسلا لم نقصصهم عليك  ](  ( 2 ) و نيز فرمود[ : (  و لقد أرسلنا رسلا من قبلك  , منهم من قصصنا عليك  و منهم من لم نقصص عليك  ](  . ( 3 )

[ ( فصوص الحكم](  مذكور بيست  و هفت  فص به نام بيست  و هفت  نفر است  كه از آن بيست  و پنج نفر مذكور در قرآن حضرت  اليسع و ذى الكفل را نياورده است  , و در فصوص بيست  و هفتگانه آن , بيست  و سه تن باقى انبياى مذكور در قرآن به علاوه شيث  و عزيز و لقمان و

پاورقى :

1 كشكول شيخ بهائى ( چاپ  نجم الدوله ) ص 38 .

2 سوره النساء , آيه 165 .

3 سوره المؤمن , آيه 79 .

صفحه : 184

خالد مى باشد و شيخ را در تسميه فصوص به نام هر يك  آنان و در ترتيب فصوص غرضى عرفانى در مقامات  رفيع انسان نوعى در اكوار و ادوار است  نه ترجمان شخص خاصى در هر فص , كه امكان دارد انسانى مثلا عيسوى مشرب  يا موسوى مشرب  شود هر چند حائز رتبه نبوت  تشريعى نمى تواند باشد , چنانكه حضرت  بقيه الله قائم آل محمد ارواحنا فداه حائز درجه نبوت  نيست  و لكن واجد اسماى كماليه آن كلمات  كامله الهى مى باشد .

حسن يوسف  دم عيسى يد بيضا دارى

آنچه خوبان همه دارند تو تنها دارى

صفحه : 185

باب  هفتم انسان كامل عقل مستفاد است  كمالات  فعليه براى نفوس مكتفيه قدسيه بالفعل است

( ز ) و اين چنين انسان عقل مستفاد است[ :  (  ان هيهنا لعلما جمالو أصبت  له حمله ](  ,[ ( 1 ) (  كل شىء أحصيناه فى امام مبين ](  ( 2 ) كه همه حقائق اسمائيه را واجد است  و جميع مراتب  كماليه را حائز , زيرا هر چه كه به امكان عام براى بارى تعالى و مفارقات  نوريه ممكن است واجب  است  , به علت  اينكه حالت  منتظره در آنان نيست  چه حالت  منتظره در چيزى است  كه امكان استعدادى در وى باشد و امكان استعدادى از احوال ماده است  و مفارقات  نوريه تمام , و واجب  الوجود فوق تمام است   و الله من ورائهم محيط  , بنابراين از جنبه تجرد روحانى انسان كامل و كمال اعتدال وجودى او كه بالفعل نفس مكتفى و كامل است  بايد بالفعل مظهر تام جميع اسماء و صفات  الهى باشد . زيرا از آنجانب  امساك  نيست و اينجانب  هم نفس در كمال اعتدال و استواء است  لذا كمالات  انسانيه كه براى نفوس ناقصه امكان دارند

پاورقى :

1 نهج البلاغه .

2 سوره يس , آيه 13 .

صفحه : 186

براى انسان كامل بالفعل واجب اند .

اين مرتبه شامخ عقل مستفاد به اصطلاح ارباب  قلوب  , قلب  ناميده مى شود چنانكه علامه قيصرى در اول شرح فص شعيبى فصوص الحكم مى فرمايد[ : ( القلب  يطلق على النفس الناطقه اذا كانت  مشاهده للمعانى الكليه و الجزئيه متى شاءت  و هذه المرتبه مسماه عند الحكماء بالعقل المستفاد]( .

اين چنين فرد را آدم و انسان كامل و جام جهان نما و آيينه گيتى نما گويند و به أسامى بسيار ديگر نيز نامند و در موجودات  داناتر و بزرگوارتر از او موجودى نيست  كه زبده و خلاصه موجودات  است  و تمام عمال كارخانه وجود از اعلى تا به اسفل از ملائكه كروبى تا قوى منطبع در طبايع , از عقل نخستين تا هيولى اولى خادمان اويند و گرد او طواف  مى كنند . اتحاد و فناى نفس در عقل كل

و چون انسان كامل عقل مستفاد است  در شأن او[ ( اذا شاءوا أن علموا , علموا , يا أعلموا يا علموا](  صادق است  نه فقط مرتبط با عقل بسيط است كه عقل كل است  . بلكه متصل , بلكه متحد با آن است  , بلكه اتحاد هم از ضيق تعبير است  چه مطلب  فوق آن است  و از روى

صفحه : 187

لا علاجى به فنا تعبير كرده اند اما فنايى كه قره عين العارفين است  . نكته ها چون تيغ پولاد است  تيز

گر نباشد اسپرت  وا پس گريز

رسول الله صلى الله عليه و آله[ : (  لى مع الله وقت  لا يسعنى فيه ملك  مقرب  و لا نبى مرسل ](  فرمود , و نكره در سياق نفى افاده عموم مى دهد كه در آن حال , لا يسعنى خود او را كه نبى مرسل است  شامل است  , فتبصر[ . ( و انما قال وقت  و لم يقل مقام للفرق](  . و بين مرتبه الرساله و مرتبه الولايه لان دعوى الرساله لا يلائم دعوى المقام هناك  و انما يلايم الدعوى الوقتيه ( 1 ) مقام شهود دائم است  بخلاف  الوقت  , فرق ميان وقت  و مقام نظير فرق ميان حال و ملكه است  . ( 2 ) كشاف  حقائق امام به حق ناطق صادق آل محمد عليهم السلام فرمود[ : ( لنا مع الله حالات  هو نحن و نحن هو و هو هو و نحن نحن ](  . و هم آن جناب  فرمود[ : (  ان روح المؤمن لاشد اتصالا بروح الله من اتصال شعاع الشمس بها ](  ( 3 )

امام مبين يس على عليه السلام است  كه انسان كامل است

فى المجالس باسناده عن أبى الجارود عن ابى جعفر محمد

پاورقى :

1 اسفار , ج 3 , ص 62 , ط 1 .

2 اسفار , ج 3 , ص 84 , ط 1 .

3 اصول كافى ( معرب  ) ج 2 , ص 133 .

صفحه : 188

بن على الباقر عليه السلام قال[ : (  لما نزلت  هذه الايه[ : (  و كل شىء أحصيناه فى امام مبين ](  قام رجلان من مجلسها فقالا يا رسول الله هو التوريه ؟ قال : لا , قالا : فالانجيل ؟ قال : لا , قالا : فالقرآن ؟ قال : لا , قيل اميرالمؤمنين على عليه السلام ؟ فقال رسول الله صلى الله عليه و آله : هذا الامام الذى أحصى الله فيه علم كل شىء ](  ( 1 ) هر چيزى را شأنيت  معقول انسان شدن و انسان را شأنيت  عاقل بودن هر چيز است

اين سخن را سرى است  و آن اينكه شأن هر موجود چه مادى و چه عارى از ماده و احكام آن , بذاته اين است  كه معلوم و معقول انسان گردد . و انسان را نيز چنين شأنيت  و قابليت  است  كه از قوه بدر آيد و بافاضه مخرج نفوس از قوه بفعل كه در واقع حقيقت  آنسويى است  به فعليت  مطلقه برسد تا بحدى كه مصداق[ (  أحصى الله فيه علم كل شىء ](  گردد , بلكه همه اشياء گردد چه به براهين قطعيه مسلمه عقل و عاقل و معقول كه همان علم و عالم و معلوم و ادراك  و مدرك  و مدرك  است  ( 2 ) به حسب  وجود يك  هويت  و حقيقت اند . چون اين

پاورقى :

1 ( الفصول المهمه فى اصول الائمه عليهم السلام , ج 2 , باب  ان كل واقعه تحتاج اليها الامه لها حكم شرعى معين و لكل حكم دليل قطعى مخزون عند الائمه عليهم السلام ) .

2 يكى از تأليفات  حقير رساله اى در اتحاد عقل و عاقل و معقول است  كه در اين موضوع به تفصيل بحث  كرده است  .

صفحه : 189

جامعيت  انسان كامل كه[ (  احصى الله فيه علم كل شىء ](  در لوح فؤاد كاملى ديگر متمثل گردد مطابق عرف  و عادت  مردم و تقريب  اذهانشان به واقع مثلا به صورت  قطار شتر بدون آغاز و انجام در آيد كه بار همه فضائل و مناقب  وى باشد چنانكه نبى صلى الله عليه و آله فضائل وصى عليه السلام را آن چنان ديد اما ديدارى كه در صقع نفس خاتم تمثل يافت  همانطور كه فرمود در ليله الاسراء[ : (  مثل لى النبيون ](  ,[ (  و اذكر فى الكتاب  مريم . . . فارسلنا اليها روحنا فتمثل لها بشرا سويا ](  . ( 1 )

همه موجودات  عينى بمنزله اعضا و جوارح انسان كامل اند

و چون انسان با عقل بسيط بدان نحو كه اشارتى رفت  پيوست  , تمام شئون عقل بسيط از كران تاكران , از ذره تا بيضا از سفلى تا عليا , همگى بمنزله اعضا و جوارح وى گردند و در همه چون تصرف  نفس در اعضا و جوارح خود تصرف  كند و جملگى مسخر او گردند .

آن سعادتمندى كه عقل مستفاد گرديد جميع شئون مادون آن را استيفا كرده است  چنانكه صاحب  مقام ولايت  و امامت  بايد قبل از وصول به آن مقام داراى تمام معقولات  و مدركات  باشد يعنى عقل مستفاد گردد كه مقام مشاهده معقولات  است  چنانكه ما مبصرات  را مشاهده مى كنيم , و بعضى از ارباب معرفت  آن مقام شامخ را فؤاد گويند[ (  ما كذب  الفؤاد ما رأى ](  ( 2 ) چه حقيقت  انسانيه را در عالم كبير

پاورقى :

1 سوره مريم , آيه 16 .

2 سوره النجم , آيه 11 .

صفحه : 190

و در عالم صغير مظاهر و اسمايى است  كه در روح گفته آيد . و ان شئت  قلت  : طبيعت  در استكمالات  ذاتيه اش يعنى طريق سلوكش تا به غايت  جمعيه رسيدن , هر حق و حقيقتى را كه ممكن است  بدانها متصور و متحقق گردد , بايد استيفا كند . زيرا طبيعت  تا هر حقى از حقوق جماديه را استيفا نكرد , ورود و دخولش در ادنى درجه نباتيه متصور نيست  . و همچنين از نباتيه به حيوانيه , و از حيوانيه به حيوانيه انسانيه , سپس الى ماشاء الله . و از اين سخن , سر اينكه انسان كامل ختمى , غايت  در نظام كلى اعلى و جامع همه حقائق عالميه است  ظاهر مى گردد[ (  لا يعزب عنه مثقال ذره فى السموات  و لا فى الارض . . . ](  . ( 1 ) طفره مطلقا محال است

و علت  استيفاى مذكور اين است  كه طفره مطلقا چه در ماديات  و چه در معنويات  محال است  . شىء تا از حدود جسميه و جماديه و نباتيه نگذشت  به نخستين درجات  عقليه نمى رسد . نقل از وجود مادى تا به وجود عقلى اولا نقل به عالم حس و پس از آن نقل به عالم خيال و پس از آن انتقال به عالم عقل است  . محال است  كه نفس از

پاورقى :

1 سوره سبأ , آيه 3 .

صفحه : 191

عقل هيولانى به عقل بالفعل برسد بدون اينكه پيش از وصول عقل بالفعل از عقل بالملكه گذشته باشد , و يا از عقل بالملكه به عقل مستفاد برسد و در اثناى سلوك  استكماليش مرحله عقل بالفعل را طى نكند , يا تند يا كند . سبحان الله قوه منطبعه در سلاله طين بتجدد امثال و حركت  جوهرى باذن الله تعالى امام مبين گردد , و نقطه اى به نام نطفه بزرگترين كتاب  الهى و لوح محفوظ جميع حقايق اسما و صفات  شود , و حبه اى بدان خردى شجره طيبه طوبايى اين چنين كه فروع او عوالم مادى و معنوى را فرا رسد ,[ ( نساءكم حرث  لكم ](  . ( 1 ) ,[ (  افرأيتم ما تحرثون أانتم تزرعونه ام نحن الزارعون ](  . ( 2 )

پاورقى :

1 سوره بقره , آيه 223 .

2 سوره الواقعه , آيه 63 .

صفحه : 192

صفحه : 193

باب  هشتم انسان كامل ثمره شجره وجود و كمال عالم كونى و غايت  حركت وجوديه و ايجاديه است

( ح ) و اين چنين انسان ثمره شجره وجود و كمال عالم كونى و غايت  حركت وجوديه و ايجاديه است[ .  ( نحن صنايع الله و الناس ( و الخلق خ ل ) بعد صنايع لنا](  , ( 1 ) چه غايت  قصوى ايجاد عالم و تمام و كمال آن خلقت انسان است  , و غايت  وجود انسان به فعليت  رسيدن دو قوه عقل نظرى و عملى او , يعنى از قوه به فعل و از نقص بكمال برسند . عقل نظرى آنگاه بفعليت  مى رسد كه از علم به مرتبت  عقل مستفاد كه اتصال به مفارقات  و مشاهدت  معقولات  است  نائل آيد . و عقل عملى آنگاه به فعليت  مى رسد كه از عمل , به درجه عدالت  حد توسط اخلاق متضاد حاصل از تعلق بدن واصل گردد .

تفسير سوره و العصر از خواجه طوسى

خواجه طوسى را بيانى موجز و مفيد در تفسير سوره مباركه

پاورقى :

1 نهج البلاغه .

صفحه : 194

عصر است  كه نقل آن در اين مقام نيك  شايسته است  و تمامى آن اين است :

[ (  بسم الله الرحمن الرحيم و العصر ان الانسان لفى خسر](  اى الاشتغال بالامور الطبيعيه و الا ستغراق بالنفوس البهيميه ,[ ( الا الذين آمنوا]( اى الكاملين فى القوه النظريه ,[ (  و عملوا الصالحات  ](  أى الكاملين فى القوه العمليه ,[ (  و تواصوا بالحق ](  أى الذين يكملون عقول الخلائق بالمعارف  النظريه ,[ (  و تواصوا بالصبر ](  أى الذين يكملون اخلاق الخلائق و يهذبونها ](  .

عالم كارخانه عظيم انسان سازى است  كه اگر اين چنين انسان توليد نكند عبث  در خلقت  لازم آيد اما خلقت  سائر مكونات  به طفيل او است  . تو اصل وجود آمدى از نخست

دگر هر چه باشد همه فرع تست

كمال عالم كيانى و غرض آن انسان است

شيخ رئيس را در مبدأ و معاد كلامى به كمال در اين مطلب  سامى است  كه گفت  :

[ ( كمال العالم الكونى أن يحدث  منه انسان و سائر الحيوانات  و النباتات  يحدث  اما لاجله و اما لئلا تضيع الماده كما أن البناء يستعمل الخشب  فى غرضه فما فضل لا يضيعه بل يتخذه قسيا و خلالا و غير ذلك  , و غايه كمال الانسان ان يحصل لقوته النظريه

صفحه : 195

العقل المستفاد و لقوته العمليه العداله و هيهنا يتختم الشرف  فى عالم المواد](  .

حاصل اينكه مقصود از خلق منحصر در انسان كامل است  و خلقت  ساير اكوان از جمادات  و نباتات  و حيوانات  از جهت  احتياج به ايشان در معيشت  و انتفاع به آنها در خدمت  است  . و تا آنكه مواد ضايع و مهمل نگردد , صاف  و زبده مواد خلقت  انسان گرديده است  چه حكمت  الهيه و رحمت ربانيه اقتضا مى كند كه هيچ حقى از حقوق فوت  نشود بلكه هر مخلوقى بقدر استعداد خود به سعادت  خود برسد .

و همچنين جناب  شيخ را در آخر الهيات  شفا بيانى شافى در اين غرض اسنى است  كه :

[ ( رؤس هذه الفضائل عفه و حكمه و شجاعه و مجموعها العداله و هى خارجه عن الفضيله النظريه , و من اجتمعت  له معها الحكمه النظريه فقد سعد و من فاز مع ذلك  بالخواص النبويه كاد أن يصير ربا انسانيا و كاد أن تحل عبادته بعد الله تعالى و هو سلطان العالم الارضى و خليفه الله فيه](  . غرض اين كه اشرف  موجودات  و اعظم مخلوقات  به حسب  نوع انسان است  , و به حسب  شخص فرد كامل آن است  كه كمال عالم كونى و غايت  حركت وجوديه و ايجاديه است  .

راقم گويد : يا بايد به پندار سو فسطايى بود كه منكر حقيقت  و واقعيت است  , و بر خردمند پوشيده نيست  كه اين سخن سخت

صفحه : 196

سست  است[  (  و ان او هن البيوت  لبيت  العنكبوت  ](  ( 1 ) درباره او نيك  درست  , و ادله در رد پندارشان بسيار .

و يا بايد گفت  واقع و نفس الامر هست  ولى آنچه كه هست  ماده و طبيعت است  و موجودى فوق طبيعت  نيست  , بديهى است  كه رأى اين قايل هم بغايت فايل است  و براهين تجرد نفس ناطقه و علم و معطى علم كه مخرج نفوس از نقص بكمال است  و اينكه وعاى علم , موجودى غير مادى است  و وحدت  صنع و و و , هر يك  پتكى بر فرق رأى خاكى مادى است  .

و يا بايد گفت  موجود منحصر به طبيعت  نيست  و مافوق طبيعت  كه از آن به اعتباراتى تعبير به ماوراى طبيعت  و ما قبل طبيعت  نيز مى گردد موجود است  , و وحدت  صنع مثلا دال بر وحدت  صانع است  و عالم را مبدأ است  ولى معاد نيست  به اين معنى كه خلقت  بدون غرض است  و اين كارخانه عظيم و بى نهايت  و حيرت  آور هستى كه يكپارچه حيات  و علم و اراده و قدرت  و ديگر اوصاف  جمالى و جلالى است  عبث  است  , البته شواهد برهان بر رد اينگونه اساطير بسيار است  .

و يا بايد غايت  و غرض و كمال عالم كونى را عناصر دانست  و حال اينكه معادن افضل است  , و اگر معدنى نبات  افضل است  و اگر نبات  حيوان افضل است  و اگر حيوان انسان افضل است  , و در ميان انسانها آنكه قوه نظرى و عملى او به كمال غايى رسيده افضل است

پاورقى :

1 سوره العنكبوت  , آيه 41 .

صفحه : 197

پس اگر عالم كونى و نشأه عنصرى را چنين انسان در همه وقت  نباشد بايد آن را بى كمال گفت  چون شجر بى ثمر لذا هيچگاه نشأه عنصرى كه عالم كونى است  خالى از انسان كامل نيست  .

حركت  وجودى و ايجادى

اين بود يكى از مبانى قويم حكيم كه انسان كامل غايت  عالم كونى و نشأه عنصرى است  . اما در منظر عارف  , حركت  وجوديه و ايجاديه حركت  حبى است  مأخوذ از گنجينه[ (  كنت  كنزا مخفيا فأحببت  أن أعرف  فخلقت الخلق لكى أعرف  ](  . غايت  حركت  وجوديه كمال حقيقى حاصل براى انسان است  يعنى حركت  وجوديه حركت  استكمالى است  كه انسان به كمال حقيقى برسد چه خلقت  عبث  نيست  و هر نوعى در راه تكامل است  و به كمال ممكن خود مى رسد و انسان هم از اين امكان مستثنى نيست  پس وصول به غايت انسانى برايش ممكن است  و بايد به فعليت  خود برسد و آن به فعليت رسيده , انسان كامل است  .

غايت  حركت  وجودى و ايجادى

و غايت  حركت  ايجاديه ظهور حق در مظهر تام مطلق شامل

صفحه : 198

جميع جزئيات  مظاهر است  و آن انسان كامل است  , و اين اطلاق سعه وجودى است  كه حاوى همه شئون است  , صائن الدين در تمهيد بر اين اصل سديد و حكم رشيد گويد :

[ ( غايه الحركه الايجاديه هو ظهور الحق فى المظهر التام المطلق الشامل لجزئيات  المظاهر و المراد بالاطلاق الذى هو الغايه فى الوصول هيهنا ليس هو الاطلاق الرسمى الاعتبارى المقابل للتقييد بل الغايه هيهنا هو الاطلاق الذاتى الحقيقى الذى نسبه التقييد و عدمه اليه على السويه اذ ذلك  هو الشامل لهما شمول المطلق لجزئياته المقيده](  . ( 1 )

و نيز در غايت  حركت  وجوديه در تمهيد فرمايد[ : ( الغايه للحركه الوجوديه هى الكمال الحقيقى الحاصل للانسان](  مراد از مظهر تام در عبارت[  ( ابن تركه صائن الدين](  انسان كامل است  . پس به حكم حكيم و امضاى عارف  , انسان كامل كمال عالم كونى و غايت  حركت  وجودى و ايجادى است  كه در حقيقت  مسلك  اين مسير آن , و مبناى آن ممشاى اين است  . پس نتيجه اين فصل الخطاب  اين شد كه هيچگاه عالم كونى كه از آن تعبير به نشأه عنصرى نيز مى شود از انسان كامل كه غايت  و كمال عالم است  و حجه الله و خليفه الله است  خالى نيست  . بر اين برهان حكمى و عرفانى روايت از فريقين مستفيض و از حوصله احصاء خارج است[ :  (  اللهم بلى لا تخلو الارض من قائم الله بحجه . . . أولئك  خلفاء الله فى ارضه ](  ( 2 ) پاورقى :

1 ص 159 , چاپ  سنگى , طبع اول .

2 نهج البلاغه .

صفحه : 199

و من طريق العامه أخرج ابن عساكر عن خالد بن صفوان انه صلى الله عليه و آله قال[ : ( لم تخل الارض من قائم لله بحجه فى عباده](  .  ( 1 ) غرض از ايجاد انسان , و سر مطلق ايجاد

بر مبناى تحقيق اهل شهود كه واحد شخصى بودن متن أعيان أعنى وجود است  , و هر جا كه سلطان وجود نزول اجلال فرمود عساكر اسماء و صفاتش در معيت او بلكه در زير علم عزت  او سبحانه مى باشند همانطور كه در[ ( مصباح الانس](  آمده است  كه[ : ( ان كل شىء فيه الوجود ففيه الوجود مع لوازمه فكل شىء فيه كل شىء ظهر أثره أم لا](  ( 2 ) و همچنان كه در مطلع[ ( خصوص الكلم فى معانى فصوص الحكم](  آمده است  كه[ : ( ان لوازم الوجود موجوده فى كل ماله وجود الا أنها ظاهره الوجود فى البعض و باطنه فى الاخر ]( . ( 3 )

مطرز اوراق گويد : اگر نظر اصحاب  كمون بر مبناى اين رأى سديد و قول ثقيل باشد فنعم ما هو و دور نيست  كه قدماى حكماء بر اين محمل سخن رانده باشند و لكن متاخران به ظاهر گفتارشان رفته و

پاورقى :

1 رياض السالكين فى شرح صحيفه سيد الساجدين عليه السلام , ص 501 , ط 1 .

2 مصباح الانس ( چاپ  سنگى ) ص 305 .

3 خصوص الكلم فى معانى فصوص الحكم ( چاپ  سنگى ) ص 384 . صفحه : 200

بر آن اعتراض نموده و طعنها وارد كرده باشند چنانكه نظائر آن بسيار است  و ورود در تفصيل موجب  تطويل و خروج از موضوع رساله مى شود . اسماى حسنى كه خارج از حد احصايند , تعينات  شئون الهى و خصوصيات  نسب علميه و صور عينيه او هستند كه عين , ظاهر او سبحانه و شأن , باطن او تعالى شأنه است  چه اينكه حق به حسب  عين أحدى , و به حسب  اسماء كثير است  و كون در لسان صدق اين فريق جمع بين آن دو است  و انسان كامل كه جامع آثار كل اسماء است  كون جامع است  كه مرآه جامعه بين صفات  قدم و حدثان يعنى برزخ بين وجوب  و امكان است  .

تجلى حق متحقق به كمال ذاتى , متوقف  بر ظهور است  هر چند به حسب ذاتش منزه از استكمال به مصالح و اغراض و غنى از عالمين است  . و مظهر اتم آن , مربوب  اسم شريف  الله است  كه قبله و قدره جميع اسماء و غايت حركت  وجودى و ايجادى و كمال عالم كونى طبيعى و مقصد نهائى قوافل نشأه عنصرى , اعنى انسان كامل است  كه آخر مظاهر است  و از اينجا غرض و سر ياد شده حاصل گردد , فافهم .

فيض الهى منقسم به اقدس و مقدس است  و مقدس مترتب  بر اقدس است  , كه اقدس عبارت  از تجلى حبى ذاتى موجب  وجود اشياء و استعدادات  آنها در حضرت  علميه است  چنانكه خود فرمود[ : (  كنت  كنزا مخفيا فأحببت أن أعرف  ](  و فيض مقدس عبارت  از

صفحه : 201

تجليات  اسمائيه است  كه موجب  ظهور آنچه را كه استعدادات  اعيان ثابته در خارج اقتضا دارد مى باشد .

و به بيان ديگر , به فيض اقدس اعيان ثابته و استعدادات  اصليه آنها در حضرت  علميه حاصل مى شود , و به فيض مقدس آنچه را كه آن اعيان ثابته با لوازم و توابع شان در خارج اقتضاء مى كند حاصل مى گردد , لذا در وجه تسميه فيض به اقدس گفته اند كه اقدس است  از اين كه فيض غير مفيض باشد و يا اقدس از شوائب  كثرت  اسمائيه و نقائص حقائق امكانيه است بخلاف  فيض مقدس , فافهم .

در اتحاد نفوس مكتفيه به نفس رحمانى و عقل بسيط

بدانكه در صحف  كريمه اهل تحقيق محقق است  كه صادر نخستين نفس رحمانى است  , و آن اصل اصول و هيولاى عوالم غير متناهى و ماده تعينات  است  , و از آن تعبير به تجلى سارى ورق منشور و وجود منبسط و نور مرشوش نيز مى كنند , و الصادر الاول هو الوجود العالم المفاض على أعيان المكونات ما وجد منها و ما لم يوجد مما سبق العلم بوجوده , و هذا الوجود مشترك بين القلم الاعلى الذى هو اول موجود المسمى أيضا بالعقل الاول و بين سائر الموجودات](   . قلم اعلى يا عقل اول , مخلوق اول است  كه يكى از تعينات  صادر نخستين است  , و مظهر اسم شريف  مدبر است  . بلكه صفحه : 202

به ديده تحقيق چنانست  كه در نفحات  الهيه فرموده است  : [ ( حقيقه القلم الاعلى المسمى بالعقل الاول عباره عن المعنى الجامع لمعانى التعينات  الامكانيه التى قصد الحق افرازها من بين الممكنات الغير المتناهيه و نقشها على ظاهر صفحه النور الوجودى بالحركه العينيه الاراديه و بموجب  الحكم العلمى الذاتى](  . ( 1 )

غرض اينكه اول ما خلق الله القلم و اول ما خلق الله العقل در خلق معنى تقدير مأخوذ است  و در مصباح فيومى است  كه اصل[ ( الخلق التقدير يقال : خلقت  الاديم للسقاء اذا قدرت  له](  .

و زمخشرى در[ ( اساس](  گويد[ : ( خلق الخراز الاديم و الخياط الثوب  : قدره قبل القطع](  .

نفس رحمانى را حقيقت  محمدى نيز گويند . زيرا كه نفس اعدل امزجه كه نفس مكتفيه است  به حسب  صعود و ارتقاى درجات  و اعتلاى مقامات  عديل صادر اول مى گردد هر چند از حيث  بدأ تكون و حدوث  همچون ديگر نفوس عنصريه جسمانى است  . بلكه فراتر از عديل مذكور , اتحاد وجودى با وجود منبسط مى يابد و در اين مقام جميع كلمات  وجوديه , شئون حقيقت  او مى گردند . شيخ عارف  محقق محيى الدين عربى را در باب  يكصد و نود و هشتم [( فتوحات  مكيه](  كه در معرفت  نفس ( به فتح فا ) و اسرار آن است  , در اين مطلب  سامى كلامى نامى است  و خلاصه آن اينكه :

[ ( الموجودات  هى كلمات  الله التى لا تنفد كما فى قوله تعالى : پاورقى :

1 مصباح الانس , ص 27 .

صفحه : 203

[ (  قل لو كان البحر مداد الكلمات  ربى , الايه ](  ( 1 ) , و قال تعالى فى حق عيسى[ : (  و كلمه ألقاها الى مريم ](  ( 2 ) , و هو عيسى فلهذا قلنا ان الموجودات  كلمات  الله الى أن قال : و جعل النطق فى الانسان على أتم الوجوه , فجعل ثمانيه و عشرين مقطعا للنفس يظهر فى كل مقطع حرفا معينا هو غير الاخر , ما هو عينه مع كونه ليس غير النفس . فالعين واحده من حيث  أنها نفس , و كثيره من حيث  المقاطع](  . اين نفس كه وجود منبسط است  چون اصل جميع تعينات  و كلمات  وجوديه است  وى را به لحاظ اصل بودن كه فاعل است  ( أب  الاكوان ) گويند كون به معناى اهل تحقيق چنان كه به لحاظ هيولاى تعنيات  وجوديه بودنش كه قابل است  ام عالم امكان دانند . و چون نفس مكتفيه در قوس صعود قابل اتحاد وجودى با وى است  , به اوصاف  وى متصف  شود , كه هم از جنبه فاعلى أب الاكوان گردد و هم از جنبه قابلى ام عالم امكان , و هكذا در ديگر اوصاف كماليه .

و نيز بدان كه مراد از سريان ولايت  كه در السنه اهل تحقيق دائر است  , همين سريان وجود منبسط و نفس رحمانى و فيض مقدس است  , چنان كه فرموده اند : وجود و حيات  جميع موجودات  به مقتضاى قوله تعالى[ : (  و من الماء كل شىء حى ](  ( 3 ) به سريان ماء ولايت  يعنى نفس رحمانى است  كه به منزلت  هيولى و به مثابت  ماده

پاورقى :

1 سوره الكهف  , آيه 109 .

2 سوره نساء , آيه 171 .

3 سوره انبياء آيه 30 .

صفحه : 204

سارى در جميع موجودات  است  .

و همين نفس رحمانى را حقيقت  انسانيه نيز گويند كه عالم را صورت حقيقت  انسانيه گفته اند چنانكه علامه قيصرى در فصل هشتم مقدمات  شرح فصوص الحكم فرمايد[ : ( العالم هو صوره الحقيقه الانسانيه , الخ](  . در نيل به اين مطلب  أعلى , بايد از مبحث  اتحاد نفس با عقل بسيط كه در حكمت  متعاليه مبرهن است  , مدد گرفت[  ( والله يهدى من يشاء الى سواء السبيل](  .

از اين بحث  شريف  در علم انسان كامل كه[ (  كل شىء أحصيناه فى امام مبين ](  ( 1 ) و[ (  علم آدم الاسماء كلها ](  ( 2 ) , و در ضبط و احاطه او جميع حضرات  را در اصطلاح اهل تحقيق , و در مبين حقائق اسماء بودنش , و در تصرف  او در ماده كائنات  كه جميع موجودات  عينى به منزله اعضاء و جوارح وى مى گردند و اينكه تاثير در عالم سفلى تحقق نمى يابد مگر به تأييد از عالم علوى كه انسان واجد عالم علوى تواند تأثير در سفلى كند , بايد آگاهى يافت  و مقام انسان كامل را شناخت  .

از سر نفس رحمانى دانسته مى شود كه كلام , زائد بر ذات  متكلم نيست  , چه كلمات  وجوديه همه تعينات  نفس رحمانى اند و نفس مؤيد مكتفى در مقام ارتقاى وجودى به نفس رحمانى را رتبه فوق خلافه كبرى است  : پاورقى :

1 سوره يس , آيه 12 .

2 سوره بقره , آيه 31 .

صفحه : 205

[ ( اذا شاء الحق تعالى بسابق عنايته أن يطلع من اختاره من عبيده على حقائق الاشياء على نحو تعينها فى علمه جذبه اليه بمعراج روحانى فيشاهد انسلاخ نفسه عن بدنه و ترقيه فى مراتب  العقول و النفوس متحدا بكل عقل و نفس طبقه بعد طبقه اتحادا يفيده الانسلاخ عن جمله من أحكامه الجزئيه و أحكامه الامكانيه فى كل مقام حتى يتحد بالنفس الكليه , ثم بالعقل الاول ان كمل معراجه , فيظهر جميع لوازم ماهيته من حيث  امكاناتها النسبيه ماعدا حكما واحدا هو معقوليه كونه فى نفسه ممكنا فى العقل الاول فتثبت المناسبه بينه و بين ربه , و يحصل القرب  الذى هو أول درجات  الوصول و يصح له الاخذ عن الله بدون واسطه كما فى شأن العقل الاول , و للانسان أن يجمع بين الاخذ عن الله تعالى بلاواسطه العقول و النفوس بموجب  حكم امكانه الباقى و بين الاخذ عن الله تعالى بلاواسطه بحكم وجوبه فيحل مقام الانسانيه الحقيقيه التى فوق الخلافه الكبرى , هذا ما أبانه الصدر القونوى فى الهاديه](  .

و نيز به نقل چند جمله اى از كلمات  مكنونه صدرالمتألهين تبرك  مى جوييم , در كتاب  مفاتيح گويد :

[ ( ان الانسان الكامل حقيقه واحده و له أطوار و مقامات  و درجات  كثيره فى القيود و له بحسب  كل طور و مقام اسم خاص](  .

و نيز در مورد ديگر گويد :

[ ( النفس الانسانيه من شأنها أن تبلغ الى درجه يكون جميع صفحه : 206

الموجودات  أجزاء ذاتها و تكون قوتها ساريه فى الجميع و يكون وجودها غايه الكون و الخليفه](  .

و نيز در موضع ديگر گويد :

[ ( و اعلم أن البارى تعالى وحدانى الذات  فى أول الاولين , و خليفه الله مرآتى الذات  فى آخر الاخرين[ (  كما بدأكم تعودون ](  ( 1 ) فالله سبحانه رب  الارض و السماء و خليفه الله مرآه يظهر فيها الاسماء و يرى بها صور جميع الاشياء](  .

و بالجمله , اهل تحقيق بر مبناى رصين وحدت  شخصى وجود بر اين عقيدت راسخ اند كه مراتب  تمامى موجودات  در قوس نزول از تعينات  نفس رحمانى و حقيقت  ولايت  است  , و در قوس صعود حقيقت  انسان كامل داراى جميع مظاهر و جامع جميع مراتب  است  . پس تمامى حقائق عقلانيه و رقائق برزخيه آنها كه گاهى به عقل و گاهى به شجره و گاهى به كتاب  مسطور , به عبارات و اسامى مختلفه مذكور مى شود , تماما نفس حقيقت  انسان كامل است  و از اجزاء ذات  او هستند , و در واقع حقيقت  انسان كامل است  كه بر حسب  هر درجه اى از درجات  , تعين خاص و اسم مخصوص حاصل نموده و بدين جهت حقيقت  انسان كامل را جائز است  كه آثار تمامى آن تعينات  را به حقيقت خود اسناد دهد چنانكه در خطب  منتسبه به حضرت  اميرالمؤمنين و سيد الموحدين آمده است  كه :

[ (  أنا آدم الاول , أنا نوح الاول , أنا آيه الجبار , أنا حقيقه پاورقى :

1 سوره اعراف  , آيه 29 .

صفحه : 207

الاسرار , أنا صاحب  الصور , أنا ذلك  النور الذى اقتبس موسى منه الهدى , أنا صاحب  نوح و منجيه , أنا صاحب  أيوب  المبتلى و شافيه](  , الى غير ذلك  من الاخبار و الاثار [ . ( در اين مطلب  فصل هشتم مقدمات  علامه قيصرى بر شرح فصوص الحكم مطلوب  است  ) و آن كه امام عليه السلام فرمود [ :(  أنا آدم الاول  , الخ](  از اين باب  است  كه علامه قيصرى در اول شرح فص اسحاقى فصوص الحكم بيان كرده است  كه :

[ ( العارف  المطلع على مقامه هو على بينه من ربه يخبر عن الامر كما هو عليه كاخبار الرسل عن كونهم رسلا و أنبياء لا أنهم ظاهرون بأنفسهم , مفتخرون بما يخبرون عنه](  . ( 1 )

تبصره در اين مرصد أسنى بايد اين اصل رصين را در انسان كامل منظور داشت  و تقرير آن چنان است  كه مرحوم متأله سبزوارى در تعليقه اى بر اسفار بيان فرموده است  :

[ ( و قد قرر أن العقول الكليه لا حاله منتظره لها فكيف  يتحول الروح النبوى الختمى صلى الله عليه و آله من مقام الى مقام ؟ فالجواب  ان مصحح التحولات  هو الماده البدنيه , ففرق بين العقل الفعال الذى لم يصادف الوجود الطبيعى و بين الفعال المصادف  له , فالاول له مقام معلوم , و الثانى يتخطى الى ما شاء الله كما قال صلى الله عليه و آله[ : (  لى مع الله ,  الحديث](   فما دام البدن باقيا كان التحول جائزا , انتهى](  . ( 2 )

پاورقى :

1 فصوص الحكم ( چاپ  سنگى ) ص 189 .

2 اسفار ( ط 2 ) ج 3 , ص 437 .

صفحه : 208

راقم گويد :

[ ( باب  أن الائمه عليهم السلام يزدادون فى ليله الجمعه](  , و باب  بعد آن[ ( لو لا أن الائمه عليهم السلام يزدادون لنفد ما عندهم](  از كتاب حجت  اصول كافى و نظائر آن بايد از تدقيق در اين أصل و نحو آن معلوم گردد .

صفحه : 209

باب  نهم انسان كامل مؤيد به روح القدس و روح است

( ط ) و اين چنين انسان مؤيد به روح القدس و روح است[  (  و أيدناه بروح القدس ](  ( 1 ) ,[ (  نزله روح القدس من ربك  بالحق ](  ( 2 ) ,[ (  أرى نور الوحى و الرساله و أشم ريح النبوه ](  . ( 3 ) روح را چون عقل و نفس به اشتراك  لفظ اطلاقات  گوناگون است  : از روح بخارى كه جسم لطيف  سيال متكون از بخارات  و صفوت  و لطافت  اخلاط اربعه است  و به ارواح سه گانه حيوانى و طبيعى و نفسانى منقسم مى گردد آغاز , و تا به روح القدس و روح من امره تعالى انجام مى يابد . از روايات  ائمه ما عليهم السلام مستفاد است  كه روح عليه السلام اعظم ارواح و محيط به آنها است  . ارواح مظاهر اسم شريف[  ( الرب](   اند , زيرا كه همه مظاهر حق تعالى به اين ارواح مربوب  حق تعالى اند . نفس قدسى انسان كامل از شدت  اعتدال مزاج , بحسب  صعود به روح القدس ارتقاء و با وى ارتباط مى يابد بلكه به اشارتى كه

پاورقى :

1 سوره بقره , آيه 253 .

2 سوره نمل , آيه 102 .

3 نهج البلاغه , خطبه قاصعه .

صفحه : 210

گذشت  فوق وضع و محاذاه و ارتباط و اتصال و اتحاد است  , و از ضيق لفظ به فناء تعبير كرده اند . اين چنين كس از كثرت  حدت  ذهن و شدت  ذكاء و صفاى روح به حكم[ (  علمه شديد القوى ](  ( 1 ) , بلاواسطه معلم بشرى از كمال مطلق مى گيرد .

مؤيد به روح القدس و روح چنانكه از تعلم بشرى غنى است  همچنين از فكر بشرى فراتر است  كه قوت  حدس او كما و كيفا چندان قوت  دارد كه از تفكر و تروى بى نياز است  . و حدس انتقال دفعى بى تروى است  , بلكه سخن فراتر از اين است  كه[ : ( صد چون سروشش حلقه به گوشش](  . فكر و حدس

فكر در مقابل حدس از ضعف  نفس و وهن عقل نظرى است  , چه فكر حركت دورى از مراد اجمالى به مبادى و سپس از همين مبادى بالحاظ ترتيب  و اوضاع خاص به همان مراد رسيدن است  , كه آن هم اول است  و هم آخر , جز اينكه در اول مجمل و مبهم بود و در آخر مفصل و مبين . ولى مؤيد به روح القدس از اين تعب  و حركت  فكرى مستغنى است  . و خلاصه همان است  كه مير سيد شريف  در

پاورقى :

1 سوره نجم , آيه 5 .

صفحه : 211

رساله كبرى منطق گفته است  كه[ : ( امتياز آدمى از ساير حيوانات  به آن است  كه وى مجهولات  را از معلومات  به نظر و فكر حاصل مى تواند كرد به خلاف  ساير حيوانات  پس بر همه كس لازم است  كه طريق فكر و نظر و صحت  و فساد آن را بشناسد كه تا چون خواهد مجهولات  تصورى يا تصديقى را از معلومات  تصورى يا تصديقى بر وجه صواب  حاصل كند تواند كرد , مگر آن كسانى كه مؤيد باشند من عند الله بنفوس قدسيه كه ايشان را در دانستن چيزها احتياج به نظر و فكر نباشد](  .

نسبت  بين فكر و حدس در طريق نظر و استدلال مانند نسبت  بين سلوك  و جذبه در غير طريق مذكور است  كه آن طريق عارفان و مكاشفان است  . اثبات  روح القدس

بلكه اين چنين كس چون حق عين جوارح و قواى روحانيه و جسمانيه او مى گردد تصرف  فعلى او هم مثل حدس فكرى و جذبه روحى مى گردد كه زمان قول و فعل او يكى مى شود , و انتقال و حركت  و امتداد زمانى در آن راه ندارد , و محل مشيه الله مى گردد و مظهر مقام شريف[  (  انما قولنا لشىء اذا أردناه أن نقول له كن فيكون ](  ( 1 )

پاورقى :

1 سوره نحل , آيه 40 .

صفحه : 212

مى گردد كه زمان قول و فعل اتحاد دارد بلكه اطلاق زمان هم راست  نيايد , [(  قال الذى عنده علم من الكتاب  أنا آتيك  به قبل أن يرتد اليك طرفك  ](  . ( 1 ) اينكه فعل او در ظرف  زمان چون حدس و جذبه حكيم و عارف  در صقع نفس گرديده است  تا در حدس و جذبه و اراده و مشيت  چنين كسى چه پندارى و چه انديشى .

شيخ رئيس در فصل دوازدهم نمط سوم اشارات  در اثبات  وجود قوه قدسيه از غبى گرفت  تا به غنى رسيد . و غنى يعنى غنى از تعلم و تفكر ( تنبيه : و لعلك  تشتهى زياده دلاله على القوه القدسيه و امكان وجودها , الخ ) و همچنين در شفا و دانش نامه علائيه و در چند كتب  و رسائل ديگرش و همچنين از قديم الدهر حكماى الهى در اثبات  قوه قدسيه و امكان وجود آن در صحف  قيمه حكمت  متعاليه بحث  كرده اند : زينون كبير تلميذ ارسطو در رساله نبوت  كه فارابى آن را تقرير و تحرير كرد و با ديگر رسائل وى در حيدر آباد دكن هند به طبع رسيد در اثبات  نفس قدسى انبيا سخن گفت  . و خود فارابى در رساله فصوص ( 2 ) و فخر رازى در مباحث  مشرقيه ( 3 ) و شيخ اكبر محيى الدين در فصوص و فتوحات  و مير در قبسات  و سهروردى در حكمت  اشراق و صدرالمتألهين در مفاتيح الغيب  و شرح اصول كافى و در اسفار ( فصل نوزدهم مسلك  خامس در اتحاد عقل و عاقل و

پاورقى :

1 سوره نمل , آيه 42 .

2 اينجانب  فصوص فارابى را يكدوره تمام مفصلا به فارسى شرح كرده است  و در بسيارى از امهات  و اصول مسائل به مشربهاى متعدد عقلانى و عرفانى بحث نموده است  .

3 مباحث  مشرقيه , ج 1 , ض 353 .

صفحه : 213

معقول ) ( 1 ) و ديگر اساطين فن بحث  كرده اند .

در نبى صلى الله عليه و آله و وصى عليه السلام پنج روح است ائمه ما عليهم السلام كه قدوه و أسوه حكماى الهى اند در روح القدس و خصائص نايل به آن نيز بيانات  و اشاراتى دارند در كتاب  حجت  كافى ثقه الاسلام كلينى ( 2 ) به اسنادش چنين روايت  كرده است  :

[ (  عن جابر عن أبى جعفر عليه السلام قال : سألته عن علم العالم فقال لى : يا جابر , ان فى الانبياء و الاوصياء خمسه أرواح : روح القدس و روح الايمان و روح الحيوه و روح القوه و روح الشهوه فبروح القدس يا جابر عرفوا ما تحت  العرش الى ما تحت  الثرى . ثم قال : يا جابر , ان هذه الاربعه أرواح يصيبها الحدثان , الا روح القدس فانها لا تلهو و لا تلعب ]( .

و همچنين روايت  كرده است  به اسنادش[ : (  عن المفضل بن عمر عن أبى عبد الله عليه السلام قال : سألته عن علم الامام بما فى أقطار الارض و هو فى بيته مرخى عليه ستره . فقال : يا مفضل ان الله تبارك  و تعالى جعل فى النبى صلى الله عليه و آله خمسه أرواح : روح الحيوه , فبه پاورقى :

1 اسفار ( طبع اول ) ج 1 , ص 296 .

2 ص 213 , ج 1 , معرب  .

صفحه : 214

دب  و درج , و روح القوه , فبه نهض و جاهد , و روح الشهوه , فبه أكل و شرب  و أتى النساء من الحلال , و روح الايمان , فبه آمن و عدل , و روح القدس , فبه حمل النبوه , فاذا قبض النبى صلى الله عليه و آله انتقل روح القدس فصار الى الامام , و روح القدس لاينام و لا يغفل و لا يلهو و لا يزهو , و الا ربعه الارواح تنام و تغفل و تزهو و تلهو , و روح القدس كان يرى به ](  .

مقصود از اين ارواح , ارواح متعدد متمايز از يكديگر نيست  , زيرا[ ( ما جعل الله لرجل من قلبين فى جوفه](  هيچ كس را دو تشخص نيست  , بلكه اين ارواح شعب  و فروع و شئون يك  حقيقت اند , حقيقتى ممتد كه يك  جانب آن به نشأه عنصرى است  و جانب  ديگر آن تا به بطنان عرش است[  ( ان لكل بدن نفسا واحده , الخ](  . ( 1 )

و سخن عمده اين است  كه[ ( بروح القدس عرفوا ما تحت  العرش الى ما تحت  الثرى , و روح القدس لا يلهو و لا يلعب  و لا ينام و لا يغفل و لا يزهو ]( . اين اوصاف  روح القدس را كه معرف  مقام انسان كامل و علامات  اويند اهميت  بسزا است  .

مراتب  انسانها از غبى تا غنى

شيخ رئيس در فصل مذكور در اثبات  قوه قدسيه و امكان وجود آن گويد : ( نقل به ترجمه[ ( ( تنبيه : شايد زيادتى دلالت  بر قوه قدسيه و پاورقى :

1 اسفار , ط 1 , ص 32 , ج 4 .

صفحه : 215

امكان وجود آن خواسته باشى , پس بشنو : آيا نمى دانى كه حدس وجود دارد و انسان را در آن و در فكر مراتب  است  : بعضى غبى اند كه به هيچ راده اى به فكر بازگشت  نمى كند , و بعضى را تا اندازه اى زيركى هست  و به فكر تمتع مى يابد , و بعضى تيز ذهن تر و زيرك تر از آن است  و او را به حدس برخورد و دريافتى در معقولات  است  ؟ و اين تيزى ذهن در همه يكسان نيست بلكه بسا اندك  است  و بسا بسيار , و چنانكه در جانب  نقصان منتهى به عدم الحدس مى شود پس يقين دان كه در جانب  زيادت  ممكن است  حدس منتهى به غنى شود كه در اكثر احوالش از تعلم و فكر غنى باشد](  . اين فصل در نسخ مطبوعه مصدر به[ ( اشاره](  است  ولى مطابق چند نسخه مخطوط مصحح به[ ( تنبيه](  عنوان شده است  كه شيخ هر حكمى را در اثبات آن احتياج به برهان است  آن فصل را به اشاره مصدر نمود , و هر فصلى كه در اثبات  حكم آن تجريد موضوع و محمول آن از لواحق يا نظر به براهين گذشته كفايت  مى كند از آن تعبير به تنبيه كرد .

حسن صنيعت  شيخ اين است  كه از غبى شروع كرد و به غنى منتهى شد كه انسانى گول است  و او را از فكر فائدتى نباشد , و ديگرى به قدرى ثقافت و حدت  ذهن دارد كه مؤيد به روح قدسى باشد و غنى از تعلم و تفكر , و بين اين دو مراتب  است  .

شخصى در حركت  فكرى بسيار غبى است  كه يك  مطلب  را بايد برايش چند بار مكرر كرد و مثالهاى گوناگون آورد , تا بتواند