نام كتاب  : تعيين سمت  قبله و تشخيص ظهر حقيقى مدينه منوره نويسنده : استاد علامه حسن حسن زاده آملى

بسم الله الرحمن الرحيم

الحمد لله رب  العالمين

اين رساله در بيان يكى از معجزات  فعلى باقى حضرت  رسول الله صلى الله عليه و آله در تعيين سمت  قبله و تشخيص ظهر حقيقى مدينه منوره است  , كه به قلم اين فقير الى الله الغنى المغنى حسن حسن زاده آملى به رشته تحرير در آمده است  . اميد است  كه در موضوع خود رساله اى بسند و طالبان معارف  را مورد پسند باشد .

سمت  قبله مدينه به اعجاز رسول الله[ ( ص](

[ ( قد نرى تقلب  وجهك  فى السماء فلنولينك  قبلة ترضيها فول وجهك  شطر المسجد الحرام](   ( 1 )

بدوا در بيان معجزه قولى و فعلى به اختصار گوييم :

معجزات  سفراى الهى قولى و فعلى است  . معجزات  فعلى تصرف  در ماده كائنات  و تسخير آنها به قوت  ولايت  تكوينى انسان كامل , باذن الله تعالى است  . و معجزات  قولى علوم و معارف  و حقائقى است  كه از حظاير قدس ملكوت  بر آنان نازل شده است  . سر سلسله معجزات  قولى پيغمبر خاتم صلى الله عليه و آله , قرآن مجيد است  كه معجزه باقيه آن حضرت  است  . معجزات  فعلى موقت  و محدود به زمان و مكان و زودگذرند و بعد از وقوع فقط عنوان تاريخى و سمت  خبرى دارند به خلاف  معجزات  قولى كه در همه اعصار و قرون

پاورقى :

1 قرآن كريم , سوره دوم , آيه 142 .

صفحه : 6

معجزه اند و براى هميشه باقى و برقرار .

معجزات  فعلى براى عوام است  كه با محسوسات  آشنايند و با آنها الفت گرفته اند و خو كرده اند , اين فرقه بايد با حواس ادراك  كنند تا باورشان آيد , ولى خواص را كه قوه عاقله و متفكره پيكر مدينه فاضله انسانى اند علوم و معارف  به كار آيد . اين طايفه معجزات  قولى را كه مائده هاى آسمانى و مأدبه هاى روحانى اند , طلب  كنند نكته سنج و زبان فهم و گوهر شناسند و مى دانند كه كالاى علم كجايى است  و چگونه كالايى است  . به قول خواجه طوسى در شرح اشارات]( 1 )]   :

[ ( الخواص للقولية اطوع , و العوام للفعلية اطوع](  . و يا به گفته ملاى رومى :

پند فعلى خلق را جذاب تر

كو رسد در جان هر با گوش و كر

قبله مدينه طيبه , تنها معجزه فعلى باقى رسول الله صلى الله عليه و آله است  كه بدون اعمال آلات  نجومى و قواعد هيوى و يا در دست  داشتن زيج و ديگر منابع طول و عرض جغرافيايى , آن را در غايت  دقت  و استوا تعيين كرد و بسوى كعبه ايستاد و فرمود : [ ( محرابى على الميزاب](    . پاورقى :

1 فصل 4 , نمط 9 .

صفحه : 7

رسول الله صلى الله عليه و آله پس از آن كه مبعوث  به رسالت  شد , سيزده سال در مكه و چند ماه در مدينه بسوى بيت المقدس نماز مى خواند . ولى در مكه خانه كعبه را بين خود و بيت المقدس قرار مى داد و اين عمل در مدينه ميسور نبود زيرا اگر كسى در مدينه مواجه مكه باشد , ناچار بايد بيت المقدس را پشت  سر قرار دهد و بالعكس , اما در مكه مى تواند در طرف  جنوب  خانه كعبه هم بسوى كعبه باشد و هم بسوى بيت المقدس , چون عرض مكه 21 درجه و 25 دقيقه است  و طول آن از گرنويج 39 درجه و 50 دقيقه و عرض مدينه 25 درجه و طول آن 40 درجه و عرض بيت المقدس 31 درجه و 47 دقيقه و طول آن 35 درجه و 15 دقيقه است  پس مكه و مدينه تقريبا در سطح يك  دائره نصف  النهارند زيرا تفاوت  بين الطولين بغايت اندك  است  و مدينه تقريبا در شمال شرقى مكه واقع است  و بيت المقدس در شمال غربى مدينه , بلكه در شمال غربى مكه واقع است  بدين صورت  : بيت المقدس

مدينه

مكه

مشرق

مغرب

خط استواء

صفحه : 8

قبله مدينه آنچنان كه پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله به سوى آن نماز خوانده است  تا امروز كه سه شنبه ششم شعبان المعظم يكهزار و چهارصد و يك  هجرى قمرى مطابق نوزدهم خرداد ماه يكهزار و سيصد و شصت  شمسى است به حال خود باقى است  و دانشمندان رياضى به نام كه برخى از آنان را نام خواهيم برد به قواعد رياضى قبله مدينه را چنان يافتند كه رسول الله صلى الله عليه و آله بدون آنها يافت  و اين ممكن نيست  مگر به وحى و الهام ملكوتى .

سمت  قبله هر نقطه روى كره را از دو قوس تحصيل مى كردند . يكى از آن دو قوس عرض بلد است  كه دورى آن نقطه تا خط استوا كه مبدأ عرض است  , مى باشد , و ديگرى دورى آن نقطه تا مبدأ طول است  به تفصيلى كه در كتب فن مذكور است  . از مدينه تا مكه به مسافت  قريب  صد فرسنگ  است  , هيچ كس نقل نكرده است  كه رسول الله به قواعد رياضى و آلات  نجومى توسل جسته باشد با اين كه در مراقبت  به تم ام احوال و اوضاع آن جناب  اهتمامى اكيد و شديد داشتند چنانكه كتب  سير شهودى عادل اند و شمائل محمديه ترمذى بر گفتار ما حجتى قاطع است  كه پنجاه و چهار باب  است  , حتى بابى در نعلين و بابى در انگشترى آن جناب  است  , وقتى تا اين امور تبويب  و تنظيم شده اند , اگر درباره تحصيل سمت  قبله آلات  و ادوات  رياضى و كتب فن

صفحه : 9

به كار مى برد , مى نگاشتند , حق آن است  كه سعدى در اول بوستان گفت  : يتيمى كه ناخوانده ابجد درست

كتبخانه هفت  اقليم شست

و يا آنكه حافظ گفت  :

نگار من كه به مكتب  نرفت  و خط ننوشت

به غمزه مسئله آموز صد مدرس شد

چون مدينه و مكه تقريبا در سطح يك  دائره نصف النهار قرار گرفتند و اندكى طول مدينه از مكه بيشتر و عرض مدينه نيز قريب  چهار درجه بيشتر از عرض مكه است  , رسول الله صلى الله عليه و آله فرمود : [ (  محرابى على الميزاب  ](  كه به استقبال ناودان ايستاد چه قبله مدينه اندكى از جنوب  به سوى مغرب  منحرف  است  زيرا كه ناودان كعبه در جانب  غربى كعبه است  .

علامه ابوريحان بيرونى در قانون مسعودى كه مجسطى اسلامى است  , طول مكه را از ساحل اقيانوس غربى 67 درجه و عرض آن را 21 درجه و 20 دقيقه و طول مدينه را 67 درجه و 30 دقيقه و عرض آن را 24 درجه آورده است  كه مكه و مدينه در سطح يك  دائره نصف النهار قرار گرفته اند و تفاوت  كم تر از ربع درجه است  .

علامه ناصر خسرو علوى در سياحتنامه گويد :

صفحه : 10

مدينه شهرى است  بر كناره صحرايى نهاده و آنجا قبله سوى جنوب  افتاده است  .

و اين هر دو دانشمند نامور اسلامى به حق سخن گفته اند و اطلس هاى متأخرين و معاصرين موافق و معاضد آنند .

زيج هندى طول مكه را 77 درجه و مدينه را 75 درجه و 20 دقيقه از جزائر خالدات  ضبط كرده است  كه تفاوت  ميان نصف النهار مكه و مدينه يك  درجه و 40 دقيقه است  و اين محاسبه نيز قريب  با واقع است  .

و ما چون در اين مسئله در كتاب  دروس معرفة الوقت  و القبلة به تفصيل بحث  كرده ايم در اين وجيزه به همين قدر اكتفا مى كنيم . صفحه : 11

تعيين طول و عرض بلاد

چنان كه گفته ايم براى تحصيل سمت  قبله دو قوس به كار مى برند , بلكه مطلقا براى تعيين هر محلى بر روى كره زمين , آن دو قوس را به كار مى برند يكى از آن دو قوس , قوسى از دائره نصف النهار است  كه عرض اماكن از آن تعيين مى گردد و ديگر قوسى از دائره طول است  . مبدأ عرض خواه شمالى و خواه جنوبى , دائره استواى ارضى است  كه به خط استوا اشتهار دارد و در سطح خط استواى سماوى اعنى دائره معدل النهار واقع است  . و چون معدل النهار و دائره استواى ارضى در يك  سطح اند و عرض بلد اقصر قوسى از دائره نصف النهار است  كه محصور ميان سمت  رأس و معدل النهار يا محصور ميان قطب  معدل النهار و دائره افق است  دوائر نصف  النهار را در كره هاى ارضى روى زمين فرض و ترسيم كرده اند كه محل توقف  شخص و يا قاعده شاخص بمنزله سمت  رأس است  زيرا كه در محاذات آن است  .

صفحه : 12

قوس عرض بلد را به چندين طريق تحصيل مى كردند از آنجمله به طريق ارتفاع شمس , هنگام وقوع آن به اول حمل و اول ميزان و وصول آن به دائره نصف  النهار بلد مفروض , چه مدار شمس در آن دو روز مدار معدل النهار است  و قوس ارتفاع شمس در آن هنگام وصول به نصف  النهار قوس غايت ارتفاع شمس است  كه مساوى با تمام عرض بلد است  و چون از 90 طرح گردد باقى قوس عرض بلد خواهد بود .

و از آنجمله سهل تر از طريق مذكور به طريق ارتفاع قطب  معدل النهار است كه قوس ارتفاع مساوى با خود عرض بلد است  . و به طرق ديگر كه در كتب مبسوطه مسطور است  و ما به اكثر آنها در كتاب  دروس معرفة الوقت  و القبله متعرض شده ايم .

طول بلد فاصله آن تا مبدأ طول است  خواه شرقى مبدأ طول باشد و خواه غربى آن و اغلب  قدما مبدأ طول را از غايت  نقطه غربى يعنى از جزيره فركه فرووهرو نيز مى نامند و يكى از جزائر خالدات  در اقيانوس اطلس در سواحل آفريقا است  , مى گرفتند . طول غربى فر از گرنويج 18 درجه و 7 دقيقه و 5 ثانيه است  و عرض شمالى آن 27 درجه و 45 دقيقه و 8 ثانيه است  .

قدما در تعيين طول بلاد بسيار در زحمت  بودند , مثلا

صفحه : 13

از انخساف  قمر طول بلاد را تحصيل مى كردند و از اين روى اشتباه كلى در عمل روى مىآورد لذا در طول بسيارى از بلاد اختلاف  فاحش دارند چنانكه ميان آنان و دانشمندان هيوى و جغرافيادانان جديد , در طول بسيارى از بلاد نيز خلاف  است  .

امروز تعيين طول بلاد بوسيله تلگراف  آسان است  و در زمان قديم كه تلگراف  نبود , در زحمت  بودند .

رياضى دان رصدى بزرگ  , مرحوم غلامحسين شيرازى جونفورى كه از مفاخر عالم اسلام و از اعاظم علماى اماميه است  , در باب  پانزدهم مقاله سوم زيج جامع بهادرى سه طريق در تحصيل طول بلد ذكر كرده است  . طريق نخستين آن از خسوف  قمر است  و در بيان آن فرمود]( 1 )]  :

راصدى در موضعى باشد كه آن را مبدأ طول گردانيده باشند , و راصد ديگر در موضع مطلوب  الطول باشد , و در شبى كه خسوف  قمر واقع شود هر دو راصد را بايد كه رصد زمانه هر يك  از بدو خسوف  و بدو مكث  و بدو انجلاء و تمام انجلا بالات  صحيحه بكنند . اگر ساعات  متناظرين هر دو راصد , متساوى باشند در اين صورت  , هر

پاورقى :

1 ص 79 ط 1 .

صفحه : 14

دو موضع متحد الطول و تحت  يك  دائره نصف  النهار باشند , و اگر ساعات دو هنگام متناظره متفاوت  باشند زمانه تفاوت  را اگر محسوب  به ساعات مستوى باشد , در پانزده ضرب  كنند تا درجات  و كسور تفاوت  طولين بهم رسد . پس اگر تفاضل زمانه موضع مطلوب  الطول را باشد , طولش شرقى بود و الا غربى , و همچنين اگر موضعى معلوم الطول باشد و موضع ديگر غير معلوم الطول , اول درجات  و كسور طولى مابين اين دو موضع معلوم كنند , اگر موضع مجهول الطول شرقى باشد حاصل را بر طول معلوم افزايند و اگر غربى باشد بكاهند , مطلوب  به هم رسد . انتهى .

از اين طريق چنان كه ملاحظه مى فرماييد , طول تقريبى اماكن تحصيل مى گردد نه تحقيقى آن , زيرا تشخيص زمان حقيقى بدو خسوف  قمر با چشم عادى غير مسلح ميسور نيست  و چه بسا كه اوضاع جوى هم اين مشكل را دشوارتر كند . . . و و .

صفحه : 15

علت  اختيار خسوف  قمر در تعيين طول بلاد

بيان :

علت  اختيار خسوف  قمر در تعيين اطوال بلاد و عدم اختيار كسوف  شمس , اين است  كه چون شمس به ذات  خود ضياء است  و از نير ديگرى كسب  نور نمى كند و كسوف  شمس , حائل شدن جرم ماه بين ناظر و شمس است  , لذا كسوف  در آفاق به سبب  اختلاف  منظر , مختلف  مى گردد . بطورى كه در يك افق ممكن است  كسوف  كلى وقوع يابد و همين كسوف  در آفاق ديگر با تفاوت هاى گوناگون جزئى باشد و در آفاقى ديگر اصلا كسوف  واقع نشود , به خلاف  خسوف  قمر , زيرا قمر به ذات  خود ضياء نيست  و نورش مكتسب  از خورشيد است  , لذا وقتى در ظل ارض افتاد خواه كلى و خواه جزئى واقعا بى نور است  و اختلاف  منظرها در آفاق دخلى و تأثيرى در آن ندارد , مگر اين كه به حسب  اختلاف  طول بلاد كه موجب  تقدم و تأخر طلوع اجرام سماوى است  , مقدار منخسف  قمر مختلف  نمايد ,

صفحه : 16

مثلا در افقى خسوف  كلى باشد و در افق ديگر , مخالف  او به حسب  طول , خسوف  جزئى كه قمر در حالى كه مقدارى از آن منخسف  شده طلوع كرده باشد و به همين قياس كه به حسب  اختلاف  در طول مقدار منخسف  آن متفاوت  ديده شود . ولى اختلاف  در طول بلاد در انخساف  واقعى قمر اثرى ندارد چنانكه در اختلاف  عرض هم ندارد , به خلاف  انكساف  شمس كه اختلاف  عروض بلاد در انكساف  واقعى شمس اثر دارد و آن هم از اختلاف  منظر است  كه گفته ايم . و علت  اختيار كردن عدد 15 اين است  كه چون مدارات  يومى هر يك  به سيصد وشصت  درجه منقسم اند و يك  شبانه روز را بطور مساوى به 24 قسم , تقسيم مى كنند , حصه هر ساعت  زمانى 15 درجه فلكى مى گردد ( 15 = 24 : 360 ) و هر يك  درجه فلكى به چهار دقيقه زمانى و يك  دقيقه فلكى به چهار ثانيه زمانى .

اين در صورتى است  كه ساعات  مستويه باشند , و اگر ساعات  معوجه باشند هر يك  از شبانه روز در تمام فصول سال به 12 قسمت  تقسيم مى گردد و در اين صورت  گاهى كه شب  و روز با هم برابر باشند كه اول حمل و اول ميزان است  هر قسم از اقسام ساعات  معوجه نيز , 15 درجه است  و به غير از آن دو شبانه روز , درجات  ساعات  معوجه متفاوت  است  و به همين جهت  كه تفاوت  دارند معوجه

صفحه : 17

ناميده اند كه اعوجاج در مقابل استواى ساعات  مستويه است  . در همين موضوع تقريبى بودن طول بلاد , در جداول زيجات  و دفاتر قدما , راصد مذكور در همان زيج نامبرده گويد]( 1 )]  : مؤلف  به خدمت  هر آشناى فن مكرر عرضه مى دهد كه فن اقاليم به نسبت  كسى كه او را سير اتفاق نيفتاده باشد از قبيل علوم منقوله است  و آنچه آن را به خبر دريافته است  از آلات  رصديه تصديق آن نمى تواند كرد مگر وقتى كه به بقعه مخبر عنها برسد و آنچه فى زماننا هذا در دفاتر ما ارقام اطوال و عروض بلدان يافته مى شود اكثر آن مختلف  است  كه غايت  تفاوت  اختلاف  تقريبا به دو درجه مى رسد . نادرتر آن كه كرات  ارضى كه اذكياى فرنگ  ترتيب  داده اند عهود هر كدام كه مختلف  است  , در آن نيز اختلاف  مشهود است  . غرضم از تعرض بحث  طول و عرض اين است  كه انسانى بدون بكار بردن قوس هاى طول و عرض و ادوات  نجومى به فاصله صد فرسنگ  بر خطى قرار بگيرد و مواجه ناودان كعبه بايستد و بگويد [ ( محرابى على الميزاب]( و براى ديگران با بكار بردن آلات  و قواعد رياضى ميسور نباشد , پاورقى :

1 ص 392 .

صفحه : 18

اين انسانى است  كه[ ( ينظر بنور الله](  و همه اقوال و احوال و افعالش به همين مثابت  است  چنان كه فنان و خريت  هر فن در برابر او زبون است  .

صفحه : 19

كلامى با مجلسى در قبله مدينه

مرحوم مجلسى , در 22 بحار]( 1 )]  به ظاهر برخى از جداول طول و عرض بلاد كه در دست  داشت  قبله كنونى مدينه را به 37 درجه از جنوب  به مشرق منحرف  دانسته است  و پنداشت  كه سلاطين جور سمت  اصلى قبله مدينه را تحريف  كرده اند . ولى اين زعمى نادرست  است  و چنانكه گفته ايم قبله مدينه بصورت  خود باقى است  و محاسبه ابوريحانى بيرونى در قانون مسعودى و نظر ناصر خسرو علوى در سياحتنامه و زيج هندى و همچنين بسيارى از محاسبات  متأخرين نيك  موافق با آن است  كه درست  عمل كرده اند و اگر محاسبه اى مخالف  است  در آن اشتباه راه يافته است  , هر چند خريت  در صناعت  باشد .

فرهاد ميرزا در كتاب  ارزشمندش بنام جام جم]( 2 )]  عرض مكه مكرمه را 21 درجه و 33 دقيقه شمالى و طول

پاورقى :

1 ص 100 , ط كمپانى .

2 ص 615 و 616 چاپ  سنگى .