نام كتاب :ده رساله فارسى

نويسنده : استاد علامه آيت  الله حسن زاده آملى

بسم الله الرحمن الرحيم

الحمدلله رب  العالمين

اين رساله در حقيقت  وحى و ملك  و تمثل آن براى انسان , و در بيان قلم و لوح و كتاب  و قضا و قدر و آسمان و زمين و طبقات  ملائكه و در انزال و تنزيل قرآن , به قلم اين كمترين حسن حسن زاده آملى در دو فصل به رشته نوشته در آمده است  .

فصل اول در حقيقت  ملك  و تمثل آن براى انسان , و در بيان وحى است  : صفحه : 108

صفحه : 109

سزوار است  كه بدوا كلماتى چند از قرآن كريم كه معيار حق و ميزان صدق است  و از اهل بيت  عصمت  و رسالت  كه هم موازين قسط اند در وصف  ملائكه نقل كنيم تا خواننده را هم مزيد بصيرت  و اطمينان خاطر بود و هم بداند كه امهات  مطالب  عقلى همه از فروغ مشكات  نبوت  است  كه بقول جناب صدرالمتالهين قدس سره الشريف  : تبا لفلسفة لاتطابق قوانينها قوانين الشريعة . ( 1 )

قوله سبحانه :  و لقد جاءت  رسلنا ابراهيم بالبشرى قالوا سلاما قال سلام فما لبث  أن جاء بعجل حنيذ فلما رءا أيديهم لاتصل اليه نكرهم و أوجس منهم خيفة قالوا لاتخف  انا ارسلنا الى قوم لوط  . ( 2 ) در اين آيه كريمه ملائكه را رسولان خود معرفى كرده است  كه الوكت  رسالت است  . و ديگر اينكه در وصف  و تعريف  آنها فرمود : كه ابراهيم عليه السلام ديد دست  ايشان بگوساله بريان شده نمى رسد . پس اين آيت  گويد كه ملائكه رسل الهى اند و غذاى مادى نمى خورند .

اين قرآن كلام حق است  كه مى فرمايد ملائكه غذاى مادى نمى خورند ولى در اول باب  هجدهم سفر تكوين تورات  آمده است  كه : ابراهيم بسوى رمه شتافت  و گوساله نازك  خوب  گرفته بغلام خود داد تا بزودى آنرا طبخ پاورقى :

1 اسفار , ج 4 , ط 1 , صفحه 75 .

2 سوره هود , آيه 71 .

صفحه : 110

نمايد , پس كره و شير و گوساله اى را كه ساخته بود گرفته پيش روى ايشان گذاشت  و خود در مقابل ايشان زير درخت  ايستاد تا خوردند . و اين خود دليل بر تحريف  تورات  است  چه پيغمبر خدا نمى گويد كه ملائكه از طعام دنيا مى خوردند .

جناب  استادم علامه شعرانى قدس سره الشريف  در كتاب  راه سعادت  ( 1 ) گويد[ : ( در قرآن كريم آمده است  كه چون فرشتگان نزد ابراهيم آمدند تا بشارت  به اسحق دهند ابراهيم گوساله بريان براى آنها آورد و ديد دست آنها بگوساله نمى رسد او را ناپسنديده آمد و بترسيد اما در تورات  آمده است  ( 2 ) كه فرشتگان از آن گوساله خوردند و صحيح همانست  كه قرآن گويد چون فرشتگان از طعام دنيا نمى خورند و حكايات  قرآن اگر از تورات  گرفته بود مانند تورات  بود اما وحى الهى است  از جانب  پروردگار كه مى داند فرشته غذا نمى خورد و آنكه درس نخوانده و از رموز حكمت  آگاه نيست  و از عالم مجردات  خبر ندارد اينگونه امور را نمى داند مگر مؤيد باشد از جانب خداى تعالى](  .

در روايت  مسائل عبدالله بن سلام كه ابن الوردى در خريدة العجائب  و فريدة الغرائب  نقل كرده است  . ( 3 ) و نيز در جلد چهارم بحار چاپ كمپانى هم با فى الجمله اختلافى روايت  شده است  آمده است  كه عبدالله بن سلام از رسول الله مى پرسد :

فأخبرنى عن جبريل فى زى الذكران هوام فى زى الاناث  ؟ قال فى زى الذكران . قال : صدقت  يا محمد .

فأخبرنى ماطعامه و شرابه ؟ قال : يا ابن سلام طعامه التسبيح و شرابه پاورقى :

1 ص 56 , طبع اول .

2 سفر تكوين , 18 : 8 .

3 صفحه 170 .

صفحه : 111

التهليل . قال : صدقت  يا محمد .

فأخبرنى ماطوله و ما عرضه و ما صفته و ما لباسه ؟ قال : يا ابن سلام الملائكه لاتوصف  بالطول ولعرض لانهم ارواح نورانية لااجسام جثمانية الخ . تا اينكه ابن سلام گويد فأخبرنى عن حملة العرش - كه رسول الله در جواب فرمود :  طعامهم التسبيح و شرابهم التهليل  .

اين همان عبدالله بن سلام بن حارث  است  كه هنگام ورود پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم به مدينه اسلام آورده است  .

و امام زين العابدين عليه السلام در دعاى سوم صحيفه سجاديه ( و كان من دعائه عليه السلام فى الصلوة على حملة العرش و كل ملك  مقرب  ) گويد : و قبائل الملائكة الذين اختصصتهم لنفسك  و اغنيتهم عن الطعام و الشراب بتقديسك   .

عالم جليل سيد عليخان مدنى قدس سره الشريف  در شرح صحيفه در اين مقام گويد : و فى الخبر  ان الله تعالى خلق الملائكة صمدا ليس لهم اجواف . ( 1 )

و در بحار از اختصاص از امام صادق عليه السلام روايت  شده كه  ان الله عزوجل خلق الملائكة من نور  .

و قال ابوجعفر عليه السلام ان الله عزوجل خلق اسرافيل و ميكائيل من تسبيحه واحدة و جعل لهم السمع و البصر وجودة العقل و سرعة الفهم . العلل لمحمد بن على بن ابراهيم سئل ابو عبدالله عليه السلام عن الملائكة ياكلون و يشربون و ينكحون ؟ فقال : لا انهم يعيشون بنسيم العرش  . الحديث  . ( 2 )

پاورقى :

1 صفحه 90 , چاپ  سنگى .

2 بحار طبع كمپانى , ج 14 , صفحه 231 .

صفحه : 112

و در تفسير قمى از امام صادق عليه السلام روايت  كرده است  كه : ان الملائكة لايأكلون و لا يشربون و لا ينكحون و انما يعيشون بنسيم العرش و ان لله عزوجل ملائكة ركعا الى يوم القيمة و ان لله عزوجل ملائكة سجدا الى يوم القيمة . الحديث   . ( 1 )

در قرآن كريم سوره انبياء آيه 20 و 21 فرمايد :  و من عنده لايستكبرون عن عبادته و لا يستحسرون يسبحون الليل و النهار لايفترون  يعنى ملائكة از پرستش او سركشى نمى كنند و مانده نمى شوند و شب  و روز تسبيح مى كنند سست نمى شوند .

و در آيه 26 و 27 همان سوره فرمايد :  و قالوا اتخذ الرحمن ولدا سبحانه بل عباد مكرمون لايسبقونه بالقول و هم بامره يعملون  . و در آيه 7 سوره تحريم فرمود :  عليها ملائكة غلاظ شداد لايعصون الله ما أمرهم و يفعلون مايؤمرون  .

و در آيه 58 سوره نحل فرمود :  و يجعلون لله البنات  سبحانه و لهم ما يشتهون  .

و در آيه 40 سوره اسرى فرمود :  أفاصفيكم ربكم بالبنين و أتخذ من الملائكة اناثا انكم لتقولون قولا عظيما  .

و در آيه 27 سوره نجم فرمود :  ان الذين لايؤمنون بالاخرة ليسمون الملائكة تسمية الانثى  .

از اين آيات  قرآنيه و ديگر آيات  كه درباره ملائكه است  استفاده مى شود بلكه ظهور دارند كه ملائكه موجوداتى منزه از علائق ماده و مجرد از صفات جسم و جسمانياتند و همچنين از رواياتى كه در جوامع فريقين آمده است  . پاورقى :

1 اول فاطر تفسير صافى .

صفحه : 113

قال اميرالمؤمنين عليه السلام فى خلقة الملائكة : و ملائكة خلقتهم و اسكنتهم سماواتك  فليس فيهم فترة , و لا عندهم غفلة , و لا فيهم معصية , هم اعلم خلقك  بك  , و اخوف  خلقك  منك  , و اقرب  خلقك  منك  , و اعملهم بطاعتك  , لايغشاهم نوم العيون و لاسهو العقول , ولا فترة الابدان , لم يسكنوا الاصحاب  , و لم تضمهم الارحام , و لم تخلقهم من ماء مهين أنشأتهم انشاء فأسكنتهم سماواتك  و اكرمتهم بجوارك  , و ائتمنتهم على وحيك  , و جنبتهم الافات  و وقيتهم البليات  , و طهرتهم من الذنوب  , الخ .

چنانكه گفتيم اين آيات  و روايات  دلالت  دارند كه ملائكه موجودات  وراى طبيعتند و از ماده جسمانيه منزهند . و از اينكه فرمود آنها صمداند استفاده مى شود كه استعداد مادى ندارند چه ماديات  را استعداد است  كه تدريجا بكمال مى رسند و بالفعل واجد همه كمالات  خود نيستند پس شىء مادى صمد نيست  و آنكه صمد است  مادى نيست  زيرا وجود او پراست  و حالت منتظره ندارد و كلام امير عليه السلام كه در غرر آمدى نقل شده است  نص در اين معنى است  :

[ (  سئل عليه السلام عن العالم العلوى فقال : صور عارية عن المواد عالية[ ( خالية خ ل](  عن القوة والاستعداد . . . ](  . و آنكه قرآن كريم فرمود رسلى كه به ابراهيم فرستاديم دست  آنها بگوساله بريان شده نرسيد , و رسول الله در جواب  عبدالله بن سلام فرمود : طعامشان تسبيح و شرابشان تهليل است  , و آنكه قرآن كريم فرمود : شب  و روز تسبيح مى كنند سست  نمى شوند و ديگر آيات  و روايات  هم دالند بر مجرد بودن ملائكه از ماده و صفات  ماده . و گفتار رسول الله در جواب  ابن سلام كه ملائكه بطول و عرض وصف  نمى شوند زيرا كه ايشان ارواح نورانى اند نه اجسام جثمانى نص در اين معنى است  .

و نيز در اينكه انسان را معقباتى است  از پيش روى او و از پس پشت  او صفحه : 114

كه او را به امرالله حفظ مى كنند و بچشم ديده نمى شوند و با ديگر قواى جسمانى ادراك  نمى شوند دلالت  دارد كه ملائكه از عالم امرند نه خلق و با اين قواى حسى مشاهده نمى شوند .

مرحوم سيد عليخان مدنى در رياض السالكين در شرح گفتار سيد الساجدين در دعاى سوم آنجا كه امام عليه السلام فرمود و منكر و نكير و رومان فتان القبور تبصره اى عنوان كرده است  و نيكو افاده فرمود كه . ( 1 ) تبصره : القول بسؤال منكر و نكير و فتنة القبر و عذابه و ثوابه حق يجب الايمان به لما تواترت  به الاخبار بل هو من ضروريات  الدين . والاظهر الاسلم فى الايمان بذلك  أن يصدق بانها موجودة و أن هناك  ملكين أو اكثر على الصورة المحكية و ان كنا لانشاهد ذلك  اذ لاتصلح هذه العين لمشاهدة الامور الملكوتيه و كل ما يتعلق بالاخر ة فهو من عالم الملكوت  كما كانت الصحابة يؤمنون بنزول جبرئيل و أن النبى يشاهد و أن لم يكونوا يشاهدونه وكما أن جبريل لايشبه الناس فكذلك  منكر و نكير و رومان فوجب  التصديق بوجودهم و الايمان بسؤالهم و فتنتهم كما أخبر به المخبر الصادق . پس معلوم شد كه احاديثى درباره ملائكه روايت  شده است  كه بصورتهاى گوناگون رؤيت  شده اند بيان رؤيت  ذات  و حقيقت  آنها بديده ظاهر نيست زيرا كه اصل وجودشان روحانى مجرد است  بلكه ظهور و بروز آنها است  در ظرف  ادراك  مدركين كه آن حقائق مجرده بدون تجافى در صقع نفس مدركين و در كارخانه وجود ايشان بصورتهاى گوناگون ظهور مى كنند كه در قرآن كريم از آن بتمثل تعبير فرمود  فتمثل لها بشرا سويا  ( 2 ) اى تصور لها كما فى مفردات  الراغب  .

پاورقى :

1 صفحه 94 , چاپ  سنگى .

2 سوره مريم , آيه 19 .

صفحه : 115

شيخ اكبر ابن عربى در باب  هفتاد و سوم فتوحات  ( 1 ) گويد : قال عيسى عليه السلام لما قال له ابليس حين تصور له على انه لايعرفه فقال له يا روح الله قل لااله الا الله رجاء منه أن يقول ذلك  لقوله و يكون قد اطاعه بوجه ما وذلك  هو الايمان فقال له عيسى عليه السلام اقولها لالقولك  لااله الاالله الخ .

و آنكه گفتيم بدون تجافى مقصود اين است  كه عين خارجى ملك  و وجود نفسى او كه همان ذات  حقيقى او است  از حقيقت  خود خارج نشده است  و ذات  آن حقيقت  تبديل به انسان نشده است  كه عينى به عين ديگر قلب  شود بلكه آن حقيقت  در ظرف  ادراك  در صورت  دحيه كلبى مثلا تمثل يافته است  و قوه مدركى مجرده كه با حقيقت  مجرد ملك  ارتباط يافت  آن مدرك  در وعاء ادراك  در قوه خيال كه خود تجرد برزخى دارد مطابق احوال نفسانيه مدرك متمثل مى شود .

در احاديث  متظافره متكاثره آمده است  كه رسول الله وقتى جبرئيل عليه السلام را بصورت  دحية بن خليفه كلبى ديد ( 2 ) .

و در سيره ابن هشام ( 3 ) دارد فاذا جبريل فى صورة رجل صاف  قديمه فى افق السماء . و در جلد دوم آن گويد : و مر رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم بنفر من اصحابه بالصورين قبل أن يصل الى بنى قريظة فقال هل مربكم احد ؟ قالوا : يا رسول الله قدمربنا دحية بن خليفة الكلبى على بغلة بيضاء عليها رحالة عليها قطيفة ديباج . فقال رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم : ذلك  جبريل بعث  الى بنى قريظه يزلزل بهم حصونهم و يقذف  الرعب  فى قلوبهم ( 4 ) .

پاورقى :

1 صفحه 37 , طبع بيروت  ـ ج 2 ـ س 4 .

2 ـ صفحه 427 , ج 2 كافى مشكول . و صفحه 231 , ج 14 و صفحه 362 , ج 6 بحار چاپ  كمپانى .

3 ـ صفحه 237 , ج 1 .

4 ـ در جلد دوم سيره ابن هشام , صفحه 234 .

صفحه : 116

و وقتى جبرئيل را با ششصد بال ديد :  قال الصادق عليه السلام : خلق الله الملائكة مختلفة و قد رأى رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم جبرئيل عليه السلام و له ستمائة جناح على ساقه الدر مثل القطر على البقل قد ملامابين السماء و الارض ( 1 )  و در اكثر تفاسير اول سوره فاطر الحمدلله فاطر السموات  والارض جاعل الملائكة رسلا اولى اجنحة مثنى و ثلاث و رباع  . )

و در بعضى اوقات  او را بصورت  اصليش مى ديد :  ورد فى الحديث  أن جبرئيل اتى النبى صلى الله عليه و آله وسلم مرة فى صورته الخاصة كانه طبق الخافقين  ( 2 )

و فى البحار عن الدر المنثور عن ابن شهاب  أن رسول الله صلى الله عليه و آله سأل جبرئيل أن يترا آى له فى صورته فقال جبرئيل انك  لن تطيق ذلك قال انى أحب  ذلك  فخرج رسول الله صلى الله عليه و آله المصلى فى ليلة مقمرة فأتاه جبرئيل فى صورته فغشى على رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم حين رآه ثم أفاق .  الحديث  .

و فى الصافى عن التوحيد باسناده عن اميرالمؤمنين عليه السلام فى ـ حديث قال و قوله فى آخر الايات  مازاغ البصر و ما طغى لقد رآى من آيات  ربه الكبرى رآى جبرئيل عليه السلام فى صورته مرتين هذه المرة و مرة أخرى و ذلك  أن خلق جبرئيل عظيم فهو من الروحانيين الذين لايدرك  خلقهم و صفتهم الا الله رب  العالمين .

و در روايات  آمده است  كه جبرئيل براى مريم بصورت  شاب  امرد سوى الخلق متمثل شده است  .

پاورقى :

1 صفحه 227 , ج 14 . بحار طبع كمپانى .

2 صفحه 236 , ج 14 . بحار طبع كمپانى .

صفحه : 117

غرض اينكه وقتى بصورت  دحيه و وقتى با ششصد بال , و وقتى بصورت اصليش , و وقتى بصورت  شاب  چنانى مشاهده شود شاهد مدعاى ما است  كه روايات  وارده در صور ملائكه بيان تمثلات  حقيقت  خارجى جبرئيل عليه السلام است  نه انقلاب  و تشكل و ذات  حقيقى وى گاهى بدان شكل و گاهى بدين شكل , و آن صورت  اصلى او غير از ظهور تمثلى او بصورتهاى گوناگون است  , و صورت  اصلى او همانست  كه در حديث  به صورته الخاصة تعبير شده است  . بايد در كلمه تمثل كه در آيه شريفه فرموده است[ :  (  فارسلنا اليها روحنا فتمثل لها بشرا سويا ](  دقت  كرد و تأمل بسزا نموده و از مواردى كه در روايات  و كلمات  اعاظم علماء كلمه تمثل و كلماتى مشابه تمثل چون تنصب  و تصور و تبدى و سنح و رأى و ظهر و صور بكار برده شد مدد گرفت  تا معلوم گردد كه وجود نفسى ملك  موجودى مجرد و منزه از ماده جسمانيه است و صورت  يافتن آنها بلحاظ اضافه و تمثل آن با آدميان در وعاء ذهن و ظرف ادراك  آنان است  .

سخن بحرى است  مملو از در خاص

به هر حرفى فرو رو همچو غواص

كلينى ـ قدس سره ـ در اوائل كتاب  العشرة از اصول كافى ( 1 ) باسنادش از ابوالزعلى روايت  كرده است  كه :

قال قال اميرالمؤمنين عليه السلام قال رسول الله صلى الله عليه و آله انظروا من تحادثون فانه ليس من احد ينزل به الموت  الا مثل له اصحابه الى الله أن كانوا خيارا فخيارا و أن كانوا شرارا فشرارا و ليس احد يموت  الا تمثلت  له عند موته .

پاورقى :

1 صفحه 466 , ج 2 مشكول .

صفحه : 118

ابن بابويه صدوق در باب  غسل ميت  من لا يحضر روايت  كرده است  كه : قال اميرالمؤمنين عليه السلام : ان المؤمن اذا حضره الموت  و ثقه ملك الموت  , فلولا ذلك  لم يستقر . و ما من أحد يحضره الموت  الا مثل له النبى صلى الله عليه و آله و سلم , والحجج صلوات  الله عليهم حتى يراهم فان كان مؤمنان يراهم بحيث  يحب  , و أن كان غير مؤمن يراهم بحيث  يكره , الحديث  .

و نيز در همان باب  من لايحضر روايت  كرده است  كه :

قال الصادق عليه السلام ما يخرج المؤمن من الدنيا الابرضى منه و ذلك  ان الله تبارك  و تعالى يكشف  له الغطاء حتى ينظر الى مكانه من الجنة و ما اعدالله له فيها و تنصب  له الدنيا كأحسن ما كانت  له ثم يخير فيختار ما عندالله عزوجل و يقول ما أصنع بالدنيا و بلائها فلقنوا موتاكم كلمات الفرج  .

تنصب  بمعنى تعرض است  يعنى دنيا بر او نموده مى شود . و در بعضى از نسخه ها ينصب  است  كه فاعل آن الله تعالى است  و در بعضى از نسخه ها له ندارد .

مرحوم مجلسى اول در لوامع صاحبقرانى كه شرح من لايحضره الفقيه است  در ترجمه حديث  گويد : حضرت  عليه السلام فرمودند كه هيچ مؤمنى از دار دنيا بيرون نميرود مگر برضا و خوشنودى او زيرا كه حق سبحانه و تعالى پرده را از پيش چشم او بر مى دا رد تا جاى خود را در بهشت  ببيند و ببيند حور و غلمان و ساير چيزهايى را كه حق سبحانه و تعالى از جهت  او مهيا ساخته است  و دنيا را نزد او در آورند به بهترين حالتى كه دنيا را مى باشد از براى كسى مثل ملك  سليمان اگر له نباشد , و بنا بر نسخه اى كه له داشته باشد يعنى مى نمايد دنيا را باو با حسن حالاتى كه آن مؤمن را در دنيا بوده صفحه : 119

است  يك  وقتى . بعد از آن او را مخير سازد كه اگر مى خواهى كه در دنيا باشى ترا در دنيا احسن حالات  دنيا خواهد بود و اگر اين مراتب  را مى خواهى بگو , پس او گويد كه بچه كار من مىآيد دنيايى كه اگر ملك سليمانى باشد بلاها دارد و محنتها لازمه او است  پس تلقين كنيد مردگان خود را در وقت  مرگ  ايشان بكلمات  فرج تا ايشان زودتر از اين محنتكده دنيا خلاصى يابند و به آن مراتب  عاليه برسند يا آنكه چون كلمات  فرج را مى گويد درجات  او عالى تر مى شود .

و نيز جناب  ابن بابويه در همان باب  من لا يحضر گويد :  قال الصادق عليه السلام اعتقل لسان رجل من أهل المدينة على عهد رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم فى مرضه الذى مات  فيه فدخل عليه رسول الله صلى الله عليه و آله فقال له قل لا اله الا الله فلم يقدر عليه فأعاد عليه رسول الله فلم يقدر عليه و عند رأس الرجل امرأة فقال لها هل لهذا الرجل أم فقالت  نعم يا رسول الله صلى الله عليه و آله انا أمه فقال لها أفراضية انت  عنه ام لا فقالت  بل ساخطة فقال لها رسول الله صلى الله عليه و آله فانى أحب  أن ترضى عنه فقالت  قدرضيت  عنه لرضاك  يا رسول الله فقال له قل لا اله الا الله فقال لا اله الا الله فقال قل يا من يقبل اليسير و يعفو عن الكثير اقبل منى اليسير واعف  عنى الكثير انك  انت  العفو الغفور فقالها فقال له ماذا ترى فقال أرى اسودين قد دخلا على قال أعدها فأعادها فقال ماذا ترى فقال تباعدا عنى و دخل ابيضان و خرج الاسودان فما أراهما ودنا الابيضان من الان يأخذان بنفسى فمات  من ساعته  .

و در همان باب  من لايحضر گويد :  اتى رسول الله صلى الله عليه و آله رجل من أهل البادية له جسم و جمال فقال يا رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم اخبرنى عن قول الله عزوجل الذين آمنوا و كانوا يتقون لهم البشرى فى الحيوة الدنيا و فى الاخرة فقال اما قوله لهم البشرى صفحه : 120

فى الحيوة الدنيا فهى الرؤيا الحسنة يراها المؤمن فيبشر بها فى دنياه و , اما قول الله عزوجل و فى الاخرة فانها بشارة المؤمن عند الموت  يبشربها عند موته ان الله قد غفرلك  و لمن يحملك  الى قبرك  .

مرحوم محمد حسن فاضل مراغى در كتاب  شريف  الماثر و الاثار ( 1 ) در ترجمه عارف  بزرگوار جناب  آقا محمد رضاى قمشه اى قدس سره الشريف  آورده است  كه : امسال كه يكهزار و سيصد و شش هجرى است  در دارالخلافة ( طهران ) وفات  يافت  و نزديك  نزع با خواص خود گفته بود كه آيا اسب  سفيدى را كه حضرت  صاحب  الزمان عليه السلام براى سوارى من فرستاده اند ديديد . فى التفسير المنسوب  الى الامام العسكرى عليه السلام فى تفسير قوله عز من قائل اياك  نعبد و اياك  نستعين فى حديث  طويل , قال اميرالمؤمنين على عليه السلام :

أن من اشد الناس حسرة يوم القيمة من رأى ماله فى ميزان غيره ادخل الله عزوجل هذا به الجنة و ادخل هذا به النار  .

قال الصادق عليه السلام : و اعظم من هذا حسرة يوم القيمة رجل جمع مالا عظيما بكد شديد و مباشرة الاهوال و تعرض الاخطار ثم افنى ما له بصدقات  و مبرات  و افنى شبابه و قوته فى عبادات  و صلوات  و هو مع ذلك  لايرى لعلى بن ابى طالب  حقه و لا يعرف  له من الاسلام محله الى أن قال عليه السلام : فذلك  اعظم من كل حسرة تأتى يوم القيمة و صدقاته ممثلة له فى امثال الافاعى تنهشه و صلواته و عباداته ممثله له فى مثال الزبانية تدفعه حتى تدعه الى جهنم دعا ,  الحديث  .

پاورقى :

1 صفحه 164 ـ ط 1 .

صفحه : 121

و از آن جمله است  حديث  اميرالمؤمنين عليه السلام با حارث  همدانى كه حديث  سوم مجلس اول امالى جناب  شيخ مفيد است  كه امير عليه السلام بحارث  رضوان الله عليه گويد  و ابشرك  يا حارث  لتعرفنى عند الممات  و عند الصراط و عند الحوض و عند المقاسمة  الحديث  . ( 1 ) جناب  ثفة الاسلام كلينى قدس سره الشريف  در كتاب  توحيد كافى از امام ابوجعفر ثانى جواد الائمه عليه السلام روايت  مى كند . ( 2 ) كه امام فرمود :  فربنا تبارك  و تعالى لاشبه له و لا ضد و لاند و لاكيف  ولا نهاية و لاتبصار بصر و محرم على القلوب  أن تمثله و على الاوهام أن تحده و على الضمائر أن تكونه ,  الخ .

و نيز امير عليه السلام در اول خطبه 184 نهج فرموده :  ما وحده من كيفه و لاحقيقته اصاب  من مثله  .

و نيز جناب  ثقة الاسلام كلينى در كتاب  فضل القرآن كافى ( 3 ) باسنادش از ابوبصير روايت  كرده است  كه  قال قال ابو عبدالله عليه السلام من نسى سورة من القرآن مثلت  له فى صورة حسنة و درجة رفيعة فى الحنة فاذار آها قال ما أنت  ما احسنك  ليتك  لى فيقول اما تعرفنى انا سورة كذا و لو لم تنسنى رفعتك  الى هذا  .

و نيز در كتاب  فضل قرآن از يونس بن عمار از امام صادق عليه السلام روايت  كرده است  :  فيدعى بابن آدم المؤمن للحساب  فيتقدم القرآن أمامه فى احسن صورة فيقول يا رب  انا القرآن و هذا عبدك  المؤمن قد كان يتعب  نفسه بتلاوتى  , الحديث  .

و نيز در همان كتاب  باسنادش از ابن ابى يعفور از امام صادق عليه پاورقى :

1 صفحه 3 , طبع نجف  .

2 صفحه 91 , ج 1 مشكول .

3 حديث  دوم باب  من حفظ القرآن ثم نسيه صفحه 444 , ج 2 مشكول . صفحه : 122

السلام روايت  كرد :  أن الرجل اذا كان يعلم السورة ثم نسيها أوتركها و دخل الجنة اشرف  عليه من فوق فى احسن صورة فتقول تعرفنى فيقول لافتقول انا سورة كذا و كذا ,  الخ .

و بهمين مضمون است  حديث  ديگر كه جناب  كلينى در همان كتاب  كافى ( 1 ) نقل كرده است  : باسناده  عن ابى عبدالله عليه السلام قال قال رسول الله تعلموا القرآن فانه يأتى يوم القيمة صاحبه فى صورة شاب  جميل شاحب اللون فيقول له القرآن انا الذى كنت  اسهرت  ليلك  و اظمأت  هو اجرك  و اجففت  ريقك  و أسلت  دمعتك  أؤول معك  حيثما الت  ,  الحديث  . و نيز در كتاب  الايمان و الكفر ( 2 ) باسنادش از ابان بن تغلب  روايت كرده است  :  قال سألت  ابا عبدالله عليه السلام عن حق المؤمن قال فقال حق المؤمن على المؤمن اعظم من ذلك  لو حدثتكم لكفرتم ان المؤمن اذا خرج من قبره خرج معه مثال من قبره يقول له ابشر بالكرامة من الله و السرور فيقول له بشرك  الله بخير , قال ثم يمضى معه يبشره بمثل ما قال و اذامر بهول قال ليس هذا لك  و اذامر بخير قال هذا لك  فلايزال معه يؤمنه مما يخاف  و يبشره بما يحب  حتى يقف  معه بين يدى الله عزوجل فاذا امر به الى الجنة قال له المثال ابشر فان الله عزوجل قد امر بك  الى الجنة قال فيقول من انت  رحمك  الله تبشرنى من حين خرجت  من قبرى و آنستنى فى طريقى و خبر تنى عن ربى قال فيقول انا السرور الذى كنت  تدخله على اخوانك  فى الدنيا خلقت  منه لابشرك  و اونس وحشتك   .

و نيز آن جناب  در كتاب  الجنائز از فروغ كافى بابى عنوان كرده است  كه :  أن الميت  يمثل له ماله و ولده و عمله قبل موته  و اولين حديث  آن باب  را باسنادش از سويدبن غفله روايت  كرده است  كه :  قال قال اميرالمؤمنين

پاورقى :

1 باب  فضل حامل القرآن , صفحه 441 , ج 2 مشكول .

2 حديث  دهم باب  ادخال السرور على المومنين , صفحه 153 . صفحه : 123

صلوات  الله عليه : أن ابن آدم اذا كان فى آخر يوم من ايام الدنيا و اول يوم من ايام الاخرة مثل له ماله و ولده و عمله ,  الحديث  . غزالى در آخر احياء العلوم ( 1 ) گويد :  قال الحسن بن على عليه السلام قال لى على عليه السلام ان رسول الله صلى الله عليه و آله سنح لى الليلة فى منامى فقلت  يا رسول الله ما لقيتك  من امتك  قال ادع عليهم فقلت اللهم ابدلنى بهم من هو خير لى منهم و ابدلهم بى من هو شر لهم منى فخرج فضربه ابن ملجم  .

مرحوم محدث  قمى در لغت  ( دنو ) سفينة البحار گويد :  تمثل الدنيا لاميرالمؤمنين بصورة بثينة بنت  عامر الجمحى و كانت  من أجمل نساء قريش .

و نيز گويد :  لما تجهز الحسين عليه السلام الى الكوفة اتاه ابن عباس فنا شده الله و الرحم أن يكون هو المقتول بالطف  قال عليه السلام فى جوابه بعد كلمات  الاأخبرك  يا ابن عباس بحديث  اميرالمؤمنين عليه السلام و الدنيا فقال له بلى لعمرى ثم أخبره بتمثل الدنيا له بصورة بثينة , الخ .

و حديث  تمثل دنيا بصورت  بثينة در جزو ثالث  كتاب  كفر و ايمان ( 2 ) بحار است  كه اميرالمؤمنين عليه السلام ـ فرمود :

انى كنت  بفدك  فى بعض حيطانها و قد صارت  لفاطمة عليهما السلام قال فاذا انا بامراة قد هجمت  على و فى يدى مسحاة و انا أعمل بها فلما نظرت اليها طار قلبى مما تداخلنى من جمالها فشبهتها ببثينة بنت  عامر الجمحى و كانت  من أجمل نساء قريش فقالت  يا ابن ابى طالب  هل لك  أن تتزوج بى فاغنيك  عن هذه المسحاة و ادلك  على خزائن الارض فيكون لك  الملك  ما بقيت  و لعقبك  من بعدك  فقال لها عليه السلام من انت  حتى پاورقى :

1 صفحه 459 , ج 4 , طبع اول چاپ  مصر .

2 بحار صفحه 89 , ج 15 , طبع كمپانى و در صفحه 56 , جلد 17 آن . صفحه : 124

اخطبك  من اهلك  قالت  انا الدنيا قال لها فارجعى و اطلبى زوجا غيرى فلست  من شانى و اقبلت  على مسحاتى ,  الخ .

قريب  بهمين مضمون است  تمثل ابليس بصورت  سراقة بن مالك  در جنگ  بدر و سراقة آن وقت  در مكه بود و در قرآن كريم بدان اشارت  رفت  كه  واذ زين لهم الشيطان اعمالهم و قال لاغالب  لكم اليوم من الناس و انى جار لكم فلما تراءت  الفئتان نكص على عقبيه و قال انى برىء منكم انى ارى مالاترون انى اخاف  الله و الله شديد العقاب   ( 1 )

در سيره ابن هشام ( 2 ) و در سيره حلبى ( 3 ) و در تاريخ طبرى ( 4 ) تمثل ابليس را بصورت  سراقه بلفظ تبدى تعبير كرده شده و در مغازى واقدى ( 5 ) بلفظ تصور . و اقدى گويد حدثنى عبيد بن يحيى عن معاذبن رفاعة بن رافع عن ابيه قال انا كنا لنسمع لابليس يومئذ خواراو دعا بالثبور والويل و تصور فى صورة سراقة بن جعشم حتى هرب  , الخ .

و ابن هشام گويد : قال ابن اسحاق حدثنى يزيد بن رومان عن عروة بن الزبير قال لما اجمعت  قريش المسير ذكرت  الذى كان بينها و بين بنى بكر فكاد ذلك  يثنيهم فتبدى لهم ابليس فى صورة سراقة بن مالك  بن جعشم المدلجى و كان من اشراف  بنى كنانة فقال لهم انا لكم جار من أن تأتيكم كنانة من خلفكم بشىء تكر هونه فخر جوا سراعا .

و از اينگونه است  تمثل شيطان براى يحيى پيغمبر عليه السلام كه جناب شيخ ثقة اجل اقدم ابوجعفر احمد بن محمد برقى در باب  اقتصاد در اكل و مقدار آن از كتاب  شريف  محاسن باسنادش از حفص بن غياث  از پاورقى :

1 الانفال 49 .

2 ـ صفحه 612 , ج 1 .

3 ـ صفحه 156 , ج 2 .

4 ـ صفحه 1396 , ج 3 .

5 ـ صفحه 54 .

صفحه : 125

ابو عبدالله امام صادق عليه السلام روايت  كرده است  . ( 1 )  قال عليه السلام ظهر ابليس ليحيى بن زكريا عليه السلام و اذا عليه معاليق من كل شىء فقال له يحيى : ما هذه المعاليق يا ابليس ؟

فقال : هذه الشهوات  التى اصبتها من ابن آدم . قال فهل لى منها شىء ؟ قال ربما شبعت  فثقلتك  عن الصلوة و الذكر .

قال يحيى : لله على أن لا أملا بطنى من طعام ابدا .

و قال ابليس : لله على أن لا انصح مسلما ابدا .

ثم قال ابو عبدالله عليه السلام : يا حفص لله على جعفر و آل جعفر أن لا يملؤا بطونهم من طعام ابدا , و لله على جعفر و آل جعفر أن لا يعملوا للدنيا ابدا  .

اميرالمؤمنين على عليه السلام درباره مروان حكم فرمود :  أن له امرة كلعقة الكلب  انفه  . ( 2 )

مدت  امارت  مروان را از نه ماه و چند روز بيشتر نگفته اند . شراح نهج از ابن ميثم و ابن ابى الحديد و ديگران گفته اند اين عبارت  كنايه از قصر مدت  است  .

اين بنده گويد : درست  است  كه اين عبارت  قصر مدت  را مى رساند , ولى قصر مدت  را به عبارات  ديگر هم مى شد تعبير كرد , در اين عبارت  علاوه بر اراده قصر مدت  اخبار بشرح حال و تمثل اعمال مروان است  . در تعليقاتم بر نهج گفته ام : ليس المقصود مجرد تصوير قصر المدة بل فى تلك  الكلمة العلياء اشارة الى تمثل سريرة مروان كما لا يخفى على اهل الخطاب  . فى تفسير الامام عن الصادق عليه السلام فى تفسير قوله تعالى اياك  نعبد : من لايرى لعلى بن ابى طالب  حقا صدقاته ممثلة له فى مثال الافاعى پاورقى :

1 صفحه 439 , ج 2 .

2 خطبه 71 , نهج البلاغه .

صفحه : 126

تنشهه و صلواته و عباداته ممثلة له فى مثال ( مثل ـ خ ل ) الزبانية تدفعه حتى تدعه الى جهنم دعا  . نقلناه ملخصا .

و فى روح الجنان ,  قال ـ صلى الله عليه و آله ـ : توضع الموازين القسط يوم القيامة فيؤتى عمل الرجل فيوضع فى ميزانه , ثم يؤتى بشىء مثل الغمام أو مثل السحاب  فيقال له : أتدرى ما هذا ؟ فيقول لا , فيقال : هذا العلم الذى علمته الناس فعملوا به بعدك   . ( 1 )

از اينگونه روايات  در تمثلات  از قبيل روايات  وارده در تمثل اعمال انسانى در قبر و برزخ و قيامت  بسيار است  كه نقل آنها بطول مى انجامد . و از اين قبيل است  تمثلاتى كه در عالم رؤيا ديده مى شوند , كه بسيارى از معانى در عالم رؤيا بصورتهايى مسانخ آن معانى متمثل مى شوند كه آن معانى را واقعا ذات  خارجى مادى يا غير مادى نيست  .

در نكاتم آمده است  كه : گرگ  در غدر و حيلت  معروف  است  . دميرى در حيات  الحيوان گويد : و صفته العرب  باوصاف  مختلفة فقالوا أغدر من ذئب ـ الى أن قال : التعبير : تدل رؤيته على الكذب  و الحيلة والعداوة للاهل و المكربهم . مولوى محمد حسن در[ ( التأويل المحكم فى متشأبه فصوص الحكم](  دراول فص يوسفى گويد : در يعقوب  مگر برادران يوسف  بصورت گرگ  متمثل شده بود .

غرض اين است  كه آيه و روايات  و وقايع مناميه همه دلالت  صريح دارند كه تمثل تصور و تبدى و ظهور شىء است  در موطن ادراك  بصورتى مناسب حالات  و امور نفسانى و ديگر امور .

مثلا چون زن زيباى آراسته موجب  اغوا و اضلال مردم بوالهوس مى شود دنيا در تمثل بدان صورت  ادراك  مى شود نه آنكه در خارج ظرف

پاورقى :

1 بحر المعارف  مولى عبدالصمد همدانى , صفحه 177 , ط 1 . صفحه : 127

ادراك  زنى صاحب  جمال و آراسته به انواع پيرايه ها بوده باشد . همچنانكه در عالم رويا تمام وقايع و حالات  در صقع نفس است  نه در خارج آن . ظهور سرور بصورت  مثال در حديث  نامبرده نيز در صقع نفس آن كسى است  كه ادخال سرور در دل مؤمن كرده است  نه آنكه در ظرف  خارج چيزى چيز ديگر گردد . نمى بينى در حديث  تمثل قرآن , قرآن بصورت  جوان نيكو روى برافروخته رنگ  به اهل قرآن گفت  أؤول معك  حيثما الت  . و بخصوص در حديث  نخستين كه از كافى در تمثل معاشران آدمى و در ذيل آن كه رسول الله صلى الله عليه و آله فرمود  ليس احد يموت  الا تمثلت  له عند موته  و حديث  اميرالمؤمنين در تمثل رسول الله صلى الله عليه و آله و حجج عليهم السلام و همچنين در حديث  تمثل مال و ولد و عمل توغل بيشتر بايد كرد تا بدانى كه هيچيك  از اين امور در خارج ظرف  ادراك  نيست  . حديث  تمثل مال و ولد و عمل , حديث  سى و نهم اربعين علامه شيخ بهائى قدس سره است  . مرحوم ابن خاتون عاملى در شرح آن گويد :

خلاصه كلام اميرالمؤمنين على عليه السلام آنكه بدرستى كه فرزند آدم را چون برسد روزى كه آخر ايام دنياست  و اول ايام آخرت  ممثل مى شود يعنى بصورت مثالى در آورده مى شود در نظر او مال او و فرزندان او و عملى كه در ايام زندگانى اقدام از او به آن واقع شده , الخ .

چه بسيار خوب  كلمه مثل در حديث  را ترجمه كرده است  كه بصورت  مثالى در نظر او در آورده مى شود و اين همانست  كه گفتيم همه اين امور تمثل در وعاء ادراك  است  .

و مرحوم طريحى در مجمع در بيان همين حديث  گويد : اى صورله كل واحدة من الثلاثة بصورة مثالية يخاطبها و تخاطبه و فيه اشعار بتجسم الاعراض كما هو المشهور بين المحققين , انتهى .

صفحه : 128

و نيز علامه شيخ بهائى در ذيل بيان حديث  ادخال السرور كه بمثالى متمثل مى شود و حديث  سى و سوم كتاب  اربعين است  مى فرمايد : فيه دلالة على تجسم الاعمال فى النشأة الاخروية و قدورد فى بعض الاخبار تجسم الاعتقادات  ايضا فالا عمال الصالحة و الاعتقادات  الصحيحة تظهر صورا نورانية مستحسنة موجبة لصاحبها كمال السرور و الابتهاج , و الاعمال السيئة و الاعتقادات  الباطلة تظهر صورا ظلمانية مستقبحة توجب  غاية الحزن و التألم كما قاله جماعة من المفسرين عند قوله تعالى  يوم تجد كل نفس ما عملت  من خير محضرا و ما عملت  من سوء تودلوان بينها و بينه امدا بعيدا  و يرشد اليه قوله تعالى :  يومئذ يصدر الناس اشتاتا ليروا اعمالهم فمن يعمل مثقال ذرة خيرا يره و من يعمل مثقال ذرة شرا يره  . و من جعل التقدير ليروا جزاء اعمالهم و لم يرجع ضمير يره الى العمل فقد أبعد , انتهى . و اين معنى را جناب  شيخ علامه بهائى در بيان حديث  سى و نهم همان كتاب  با تفصيل و شرح بيشتر بيان كرده است  .

شواهد از آيات  و اخبار و گفتار اساطين و محققين علماء در اين كه تمثل يك  نحوه ادراك  است  بسيار است  و ما به آنچه تحقيق كرده ايم اكتفا مى كنيم و بعد از وضوح حق و سطوح مطلب  احتياج به اطاله كلام نيست  . به بيان حقيقت  ملك  باز گرديم : ملائكه را ذاتى حقيقى است  كه غرض وجود نفسى ملائكه است  . و نيز آنها را بقياس با آدميان ذاتى است  كه اشاره بوجود اضافى آنها نسبت  به آدميان است  كه وجود تمثلى آنها در وعاء ادراك  مدركين است  .

جناب  شيخ اجل ابن سينا را در رساله نبوت  در وجود نفسى و اضافى ملك سخنى بلند است  كه فرمود : سميت  الملائكة باسامى مختلفة لاجل معانى مختلفة و الجملة واحدة غير متجزئة بذاتها الا بالعرض من أجل تجزى المقابل . در اين سخن شيخ بايد دقت  بسزا كرد كه مطلبى عظيم است صفحه : 129

و مفتاح بسيارى از معارف  حقه الهيه است  .

خواجه در شرح فصل بيست  و هشتم شرح اشارات  از اسكندر افروديسى تلميذ معلم اول نقل كرده است  كه : يصرح و يقول فى رسالته التى فى المبادى أن محرك  جملة السماء واحد لا يجوز أن يكون عددا كثيرا . . . الخ . و صاحب  اسفار در فصل هفتم طرف  دوم مسلك  خامس اسفار ( 1 ) و در فصل سوم طرف  سوم همان مسلك  ( 2 ) در همين موضوع بحث  محققانه دارد كه : ان الحقيقة اذا كانت  لها حد واحد نوعى فلايمكن تعددها الا من جهة المادة . . . الخ .

و در بحار از اميرالمؤمنين عليه السلام روايت  شد كه  لما اراد الله أن ينشىء المخلوقات  اقام الخلائق فى صورة واحدة  . الحديث  ( 3 ) و از آنچه گفته ايم معنى كلام رسول الله صلى الله عليه و آله كه رئيس المحدثين جناب  ابن بابويه در مجلس پانزدهم كتاب  شريف  امالى روايت كرده است  كه ثامن الحجج عليه السلام فرمود : [ ( لقد حدثنى ابى عن جدى عن ابيه أن رسول الله صلى الله عليه و آله قال من رآنى فى منامه فقد رآنى لان الشيطان لايتمثل فى صورتى و لا فى صورة أحد من اوصيائى و لا فى صورة أحد من شيعتهم و أن الرؤيا الصادقة جزء من سبعين جزء من النبوة ]( دانسته مى شود .

در كتاب  الرؤياى از صحيح مسلم از رسول الله صلى الله عليه و آله روايت  شده است  كه :

من رآنى فى المنام فقد رآنى فان الشيطان لايتمثل بى  ( 4 ) و نيز از آن پاورقى :

1 ج 1 , صفحه 319 , ط 1 , رحلى .

2 صفحه 323 , ج 1 .

3 ـ صفحه 37 , ج 2 , مبين منقول از بحار .

4 ـ صفحه 1775 , ج 4 .

صفحه : 130

حضرت  روايت  كرده است  كه  من رآنى فى المنام فسيرانى فى اليقظة اولكأنما رآنى فى اليقظة لايتمثل الشيطان بى  .

و نيز از جابر روايت  كرده است  كه  أن رسول الله قال من رآنى فى النوم فقد رآنى انه لاينبغى للشيطان أن يتمثل فى صورتى  . و نيز از جابر بن عبدالله روايت  كرده است  كه  قال رسول الله صلى الله عليه و آله : من رآنى فى النوم فقد رآنى فانه لاينبغى للشيطان أن يتشبه بى  .

مولوى محمد حسن در تعليم نهم مقدمة التاويل المحكم فى متشابه فصوص الحكم گويد[ ( 1 ) : ( در ثمره الحيوة است  كه هر چند شيطان مظهر مضل را طاقتى نيست  كه بصورت  حضور صلى الله عليه و سلم مظهر اسم هادى مدفون مدينه منوره متمثل شود ليكن رؤيت  نبوت  بالى ( كذا مثالى ظ ) صلى الله عليه وآله در حالت  خواب  بر سبيل تو هم و تخيل رائى در خزانه خيال مقيد مى تواند و حديث  من رآنى فى صورتى فقد رآنى بى شبهه درست  كه بصورت مدفون مدينه تمثل شيطان ممكن نيست  , و ملك  از تلبيس پاك  اند پس هر كه بيند آن حضرت  عليه الصلوة و السلام را در خواب  بصورتيكه در مدينه مدفون است  حضور عليه الصلوة و السلام را بيند](  .

آنكه مرحوم طريحى گفت  : فيه اشعار بتجسم الاعراض كما هو المشهور بين المحققين . تعبير بتجسم اعراض در حديثى نيامد , به جاى تجسم تمثل آمده است  , و به جاى اعراض اعمال و صفت  كما فى الاحتجاج  عن الصادق عليه السلام انه سئل اوليس توزن الاعمال قال لا لان الاعمال ليست  اجساما و انما هى صفة ما عملوا و انما يحتاج الى وزن الشىء من جهل عدد الاشياء و لايعرف ثقلها و خفتها و أن الله لايخفى عليه شىء قيل فما الميزان قال العدل قيل فما معناه فى كتابه فمن ثقلت  موازينه قال فمن

پاورقى :

1 صفحه 33 ط 1 , چاپ  هند .

صفحه : 131

رجح عمله  . ( 1 )

تجسم اعمال را بعضى از علماء چون مرحوم نراقى در جامع السعادات  تعبير به تجسد اعمال كرده است  و اين تعبير بهتر از تجسم است  . و در كتاب جنائز كافى ( 2 ) درباره بدن برزخى تعبير به جسد شده است  . فلا تزال نفحة من الجنة تصيب  جسده ـ ثم لم تزل نفحه من النار تصيب  جسده كه اول درباره مؤمن و دوم درباره كافر است  .

تعبير به تجسم اعمال را در جوامع روايى خاصه و عامه نديدم و ظاهرا اين تعبير را از حاصل مضمون روايات  كه در تمثل ملكات  نفسانى وارد شده است اتخاذ كرده اند و حقيقت  آن تمثل است  . در حديث  حبه عرنى , اميرالمؤمنين عليه السلام به حبه مى فرمايد :  لو كشف  لك  لرأيتهم حلقا حلقا محتبين يتحادثون  و حبه گفت   فقلت  اجسام أم ارواح فقال عليه السلام ارواح  , الحديث  و حديث  در باب  ارواح جنائز كافى مذكور است  . ( 3 )

و نيز در اواخر كتاب  جنائز كافى از امام صادق عليه السلام است  كه  أن الارواح فى صفة الاجساد  , الخ .

و در حديث  يونس بن ظبيان كه در كافى و تهذيب  روايت  شده امام صادق فرمود :  يا يونس المؤمن اذا قبضه الله تعالى صير روحه فى قالب كقالبه فى الدنيا فياكلون و يشربون فاذا قدم عليه القادم عرفه بتلك الصورة التى كانت  فى الدنيا  .

ميبدى شارح ديوان منسوب  به امير عليه السلام در فواتح آن گويد : جسد مثالى را بدن مكتسب  گويند . و در بيان اثبات  اين جسد مثالى برزخى گويد : ابوجعفر طوسى در تهذيب  الاحكام از يونس بن ظبيان نقل كند الخ ( و پاورقى :

1 اول سوره اعراف  تفسير صافى .

2 صفحه 66 , رحلى چاپ  سنگى باب  ما ينطق به موضع القبر . 3 در صفحه 66 و 67 , چاپ  نامبرده .

صفحه : 132

همه حديث  نامبرده را نقل كرده است  ) .

غرض اين كه چون آن بدن جسم نباشد و ارواح در صفت  اجسادى چون قالب دنياوى باشند جسم بودن أعمال قائم به روح معنى ندارد جز اينكه گوييم تمثل را تعبير به تجسم كرده اند و حقيقت  تجسم همان تمثل است  چنانكه مراد از تجسم اعراض تمثل صفات  اعمال است  فافهم .

در كتاب  نكاتم چند نكته اى كه خلاصه مباحث  فوق را در بر دارد بعنوان فذلكه بحث  مىآورم :

نكته : آنچه در احوال و اطوار سالك  كه در خواب  و بيدارى عائدش مى شود ميوه هاي ى است  كه از كمون شجره وجودش بروز مى كند .

نكته : وقتى انسان نيت  كسى كرده است  با تحاد مدرك  و مدرك  آن كس است  و انا اين شخص انا همان كس است  و چون توجهش را به آن تمركز دهد و در توجهش تعمق كند با آنكس حشر مثالى مى يابد .

نكته : فتمثل لها بشرا سويا جميع تمثلات  يك  نحوه ادراك  است  و روايات  عديده ا ى كه در احوال و اطوار انسان در عوالم عديده بلفظ تمثل و اشباه آن حقائقى را نام مى برد بازگشت  همه آنها باين نكته عليا است فاغتنم .

نكته : هر كسى زارع و مزرعه خود است  و نيتها و اعمالش بذرهايش , بنگر تا در مزرعه خويش چه كاشتى و در قول رسول الله صلى الله عليه و آله  الدنيا مزرعة الاخرة  و در كلام اميرالمؤمنين عليه السلام بحارث همدانى  انت  مع من احببت   و نظائر اينگونه احاديث  صادر از بيت عصمت  و وحى درست  دقت  كن .

نكته : باطن تو در اين نشأة عين ظاهر تو در آن نشأة است   يوم تبلى السرائر  .

نكته : انسان داراى خصوصيتهايى از قبيل اكل و شرب  و نكاح و غيرها است كه اين خصوصيتها را در هر عالم مطابق شأن و اقتضاى همان عالم صفحه : 133

دارا است  در اين عالم ماده كه نشأة اولى است  روشن است  و در نشئات ديگر كه سلسله علل طولى وجودى اينجا هستند بقياس آن نشئات  با اين نشئات  است  صورتى در زيرا دارد آنچه در بالاستى  و لقد علمتم النشئاة الاولى فلولا تذكرون  .

نكته : رواياتى كه حالات  و مشاهدات  انسانرا در حال احتضار بيان مى فرمايد نه اينكه خصوص احتضار موضوعيت  داشته باشد بلكه ملاك  انصراف از علائق اين نشأة است  كه هرگاه انصراف  دست  دهد آن حالات  براى شخص منصرف  پيش مىآيد اين معنى بر اهلش روشن است  و براى اهل مراقبت  و توجه بسيار پيش مىآيد .

نكته : جبرئيل عليه السلام چون قرآن بر قلب  پيغمبر نازل مى شد بى تجافى از مقامش كه اگر كسى با پيغمبر اكرم بود جبرئيل را نمى ديد چون نزول جسمانى نبود تا با ديدگان ديدار شود و اگر كسى ديگر جبرئيل را مشاهده مى كرد يا بتصرف  رسول الله صلى الله عليه و آله در جاى وى بود يا قدرت روحى رائى مثلا اميرالمؤمنين على عليه السلام گفت  چون قرآن بر رسول خدا نازل مى شد من هم مى شنيدم اين جان علوى بود كه مى شنيد  أرى نور الوحى والرسالة واشم ريح النبوه و لقد سمعت  رنة الشيطان حين نزل الوحى عليه صلى الله عليه و آله فقلت  يا رسول الله ما هذه الرنة فقال هذا الشيطان قد أيس من عبادته انك  تسمع ما أسمع و ترى ما أرى الا انك  لست  بنى و لكنك  وزير و انك  لعلى خير  , الخ . ( 1 )

در كريمه  فتمثل لها بشرا سويا  . ( 2 ) و در كريمه  قل من كان عدوا الجبريل فانه نزله على قلبك   . ( 3 )  و انه لتنزيل رب  العالمين نزل به الروح

پاورقى :

1 نهج البلاغة الخطبة القاصعة خطبه 190 , صفحه 175 , چاپ  تبريز . 2 سوره مريم آيه 20 .

3 ـ سوره البقره , آيه 94 .

صفحه : 134

الامين على قلبك  لتكون من المنذرين  ( 1 ) بدقت  تدبر كن . نكته : آنچه را كه در اين نشأة مى بينيم همه در عالم مثال ما است  كه ماده مرئى در حقيقت  مثال آن در صقع نفس رائى مشاهد است  نه نفس ماده .

نكته : آنچه را مدارك  و مشاعرت  در مى يابند در واقع مدرك  حقيقى حقيقت  تو است  كه نفس ناطقه تست  يعنى زبان چشنده نيست  بلكه نفس چشنده است  در اين موطن يعنى موطن زبان بلكه بدقت  نفس چشنده است  در خيال اين موطن . و على التحقيق تمام ادراكات  بعلم حضورى است  حتى ادراكات  بمحسوسات  . و اگر اهل اشارتى روايات  وارده در سرازيرى قبر و فشار قبر و پرسش در قبر و ديگر امورى كه بقبر اسناد مى يابند از اين قبيل بدان يعنى آن فشار و احوال ديگر بر حقيقت  شخص وارد است  كه ادراكات  اوست  ولى در تمثل خود آنهمه را در قبرش مى بيند يعنى آنچه را مى بيند همه را در عالم قبرش مى نگرد اما قبر او يعنى قبر مربوط به شخصى او كه متمثل در صقع نفس او است  كه در وعاء ادراك  او است  كه اگر چنانچه زنده اى را با او در قبرش بگذارند اين زنده هيچيك  از آن احوال را نه مى بيند و نه مى شنود زيرا اين قبر ظرف  عذاب  يا ثواب  مرده نيست بلكه ظرف  ثواب  و عقاب  را در قبر خودش مى بيند . و يا اگر مؤمن و كافرى هر دو را در يك  قبر بگذارند براى آن قبرش روضة من رياض الجنة است  و براى اين قبرش حفرة من حفر النار است  چون قبر هر يك  جدا است اگر چه هر دو در يك  قبرند .

نكته : بدل شدن صورت  باطن انسان بصورت  حيوانات  را كه براهين عقلى و نقلى بر آن قائم است  در اصطلاح اهل معرفت  تناسخ ملكوتى گويند اين معنى حقيقى است  كه بنام تناسخ است  و اصلا تناسخ نيست  يعنى با تناسخ باطل كه تعلق روح به بدن ديگر است  فقط اشتراك  در لفظ دارد اشتباه پاورقى :

1 سوره شعرا , آيه 196 .

صفحه : 135

نشود .

نكته : نفس ناطقه مجرد است  چنانكه ببراهين قاطعه مبرهن است  و نفس من حيث  هى مدرك  كليات  است  و مشاهدات  را چه از خارج و چه از داخل كه صور متمثله در لوح حس مشتركند بى آلت  حس ادراك  نمى كند پس جميع تمثلات  نفس به آلت  حس ادراك  مى شوند . و اين آلات  قواى نفس اند نه اعضا و جوارح كه محل و موضع قوى اند م ثلا قوه سامعه آلت  آن است  نه طبله گوش و احاديث  متظافره متكاثره متواتره در تمثل صفات  بعد از انتقال از اين نشأة بصور گوناگون كه از آن بعضى به تجسم اعمال , و بعضى به تجسد أعمال تعبير كرده اند و در حقيقت  معنى آن تمثل أعمال است  از فريقين روايت  شده است  و برهان هم قائم است  كه قوى فروع و شاخه هاى يك  شجره طيبه بنام روح انسانى است  كه  اصلها ثابت  و فرعها فى السماء تؤتى اكلها كل حين باذن ربها  يعنى النفس فى وحدته كل القوى / و فعلها فى فعله قد انطوى .

مولوى محمد حسن در تعليم نهم مقدمة التأويل المحكم فى متشابه فصوص الحكم ( 1 ) گويد[ : ( واضح باد كه از شيخ اكبر كه عين القضاة همدانى قدس سره در بعض رسائل منقول كه حضرت  رسول عليه الصلوه و السلام را هفتصد بار در خواب  ديدم و هر مرتبه تعليم حقائق مى فرمود آخر كار دانستم كه هر مرتبه نديدم مگر خود را مطابق . اين در فص شيثى است  كه كسى نبيند مگر خود را](  .

معلم ثانى فارابى را در رساله شريف  فصوص , فصى در موضوع اين فصل است كه از غرر فصوص آن رساله است  , به نقل و بيان آن در اين مقام تمسك  و تبرك  مى جوييم :

پاورقى :

1 صفحه 33 , ط 1 هند .

صفحه : 136

[ ( للملائكة ذوات  حقيقية , ولها ذوات  بحسب  القياس الى الناس . فأما ذواتها الحقيقية فأمرية و انما تلاقيها من القوة البشرية الروح الانسانية القدسية , فاذا تخاطبتا ( تخاطباخ ل ) انجذب  الحس الباطن و الظاهر الى فوق فتتمثل ( فتمثل خ ل ) لها من الملك  صورة بحسب  ما تحتملها , فترى ملكا على غير صورته , و تسمع كلامه بغير ما هو وحى ( كلامه بعد ما هو وحى خ ل ) .

و الوحى لوح ( يوحى خ ل ) من مراد الملك  ( من مرآة الملك خ ) للروح الانسانى بلاواسطة , و ذلك  هو الكلام الحقيقى , فان الكلام انما يراد به تصور ( تصويرخ ل ) ما يتضمنه باطن المخاطب  فى باطن المخاطب  ليصير منه ( ليصير مثله خ ) فاذا عجز المخاطب  عن مس باطن المخاطب  بباطنه مس الخاتم الشمع فيجعله مثال نفسه ( مثل نفسه ـ خ ) اتخذ بين الباطنين سفيرا من الظاهرين , فتكلم ( فكلم خ ل ) بالصوت  او كتب  أو شار . و اذا كان المخاطب  روحا لاحجاب  بينه و بين الروح اطلع عليه اطلاع الشمس على الماء الصافى فانتقش فيه ( منه خ ل ) . لكن المنتقش فى الروح من شأنه أن يتشبح ( أن يسيح خ ) الى الحس الباطن اذا كان قويا فينطبع ( فينطبع ذلك خ ) فى القوة المذكورة فتشاهد فيكون الموحى اليه يتصل بالملك  بباطنه و يتلقى وحيه بباطنه , ثم يتمثل للملك  صورة محسوسة و لكلامه اصوات  مسموعة , فيكون الملك  و الوحى يتأدى الى قواه المدركة من وجهين , و يعرض للقوى الحسية شبه الدهش , و للموحى اليه شبه الغشى ثم يرى](  .

ترجمه[ : ( ملائكه را ذاتى حقيقى است  , و بقياس با آدميان ذاتى . أما ذات  حقيقى ايشان از عالم امر است  و از قوت  بشرى , روح قدسى ملاقاتشان مى كند . پس چون روح قدسى با ملائكه تخاطب  كند حس باطن و ظاهر به بالا كشيده شوند پس صورتى از ملك  براى روح قدسى انسانى

صفحه : 137

بحسب  احتمالش تمثل يابد كه ملك  را بر غير صورتش مى بيند و كلامش را بغير آنچه كه وحى است  مى شنود .

و وحى ظهور مراد ملك  براى روح انسانى بدون واسطه است  , و آن كلام حقيقى است  , زيرا كه مراد از كلام اين است  كه آنچه را باطن مخاطب متضمن است  در باطن مخاطب  صورت  يابد تا اين يكى از آن گردد , پس اگر مخاطب  از مس باطن مخاطب  چون مس خاتم موم را كه موم را مثال خويش گرداند عاجز باشد , سفيرى ( از قبيل تكلم و كتابت  و اشارات  ) ميان دو باطن از دو ظاهر گيرد پس تكلم كند يا بكتابت  آرد يا اشارت  كند . و هرگاه مخاطب  روح باشد كه حجابى بين او و بين روح نيست  , چون اطلاع شمس بر آب  صافى بر روح اطلاع و از او انتقاش يابد . لكن منتقش در روح از شأن او اين است  كه به حس باطن اگر قوى باشد متشبح گردد ( درآيد ) پس در قوت  نامبرده منطبع مى شود پس مشاهده مى كند آنرا پس موحى اليه به باطن خود بملك  متصل مى گردد و وحى او را در باطن خود تلقى مى كند سپس ملك  بصورت  محسوس و كلام او به اصوات  مسموعه متمثل گردد پس هر يك  از ملك  و وحى بقواى مدركه موحى اليه از دو وجه متأدى شود , و مر قواى حسى را شبه دهشتى و مر موحى اليه را شبه غشوه اى عارض گردد سپس مى بيند](  . ما مطالبى را كه در بيان مسائل اين فصل در نظر داريم , در ضمن شرح فص مذكور تقرير و تحرير مى كنيم :

قوله[ : ( فاما ذواتها الحقيقة فأمرية](  امر اشاره است  به قول خداوند سبحان[ (  الا له الخلق و الامر ](  و از آنروى ما قبل طبيعت  را عالم امر گويند كه بمحض كلمه كن كه امر تكوينى است  موجود شدند و ماده و مدت  در آنها راه ندارد .

آنچنانكه امام اول امير عليه السلام فرمود :  صور عارية عن المواد , صفحه : 138

عالية من القوة و الا ستعداد تجلى لها ربها فأشرقت  و طالعا فتلالات  و ألقى فى هويتها ( هويتهاخ ل ) مثاله فأظهر عنها افعاله  پس كلمه كن تجلى فعل الهى است  در آنها بدون انقضاء ماده و مدت  و اين كلمه كن نفس فعل الهى است  صوت  و حرف  در آن راه ندارد .

باز چنانكه امام الموحدين اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود :  يقول لما اراد كونه كن فيكون لا بصوت  يقرع و لا بنداء يسمع و انما كلامه سبحانه فعل منه أنشأه و مثله  . ( 1 )

و آنچنانكه ابوالحسن امام كاظم عليه السلام فرمود :  فأرادة الله الفعل لاغير ذلك  يقول له كن فيكون بلالفظ و لا نطق بلسان و لا همة و لا تفكر و لا كيف  لذلك  كما انه لا كيف  له  . ( 2 )

خلاصه اينكه اگر چه وجود همه اشياء به كلمه كن است  به اين معنى كه اين كلمه نفس ظهور اشياء است  و وجود آنها عين تكلم به آنهاست  كه همه اشياء كلمه وجوديه اند لان البارى بالكلمة تجلى لخلقه و بها احتجب  و به اين لحاظ مجموع من حيث  المجموع عوالم و نشئات  و ما فيها و ما بينها به يك  امر كن وجودى بغير لفظ و آلت  تلفظ كه ناشى از اراده حق سبحانه و تعالى است  بلا تو هم حدوث  در ذات  , كل فى مقامه موجود مى باشند . كرده يك  امر جمله را وادار

همگنان آمدند در پرگار

كل يوم هو فى شأن  ولى چون ذوات  ملائكه از كثرت  قرب  به حقيقة الحقائق و مبدىء المبادى مجرد از علائق ماديه اند و وجودات  منبسط نوريه اند كه تجلى لها ربها فأشرقت  , از اين روى امر الله صرفند و آنها را عالم امر و وجودشانرا امرى الوجود گويند  قل الروح من امر ربى  , و چون امرى الوجودند عصيان و طغيان در آنها راه ندارد  لا يعصون الله ما امرهم و يفعلون

پاورقى :

1 نهج البلاغة خطبه 184 , صفحه 159 , چاپ  تبريز .

2 حديث  3 , باب  الارادة توحيد كافى , صفحه 85 , ج 1 معرب  . صفحه : 139

مايؤمرون .

بعنوان تنظير گوئيم : همچنانكه صور خيالى و جميع منشئات  نفس بمحض اراده و انشا نفس اند كه صوت  و لفظ در آن نيست  و همه از تجليات  نفس و قائم بنفسند بدين مثابت  است  نسبت  كلمات  وجوديه به بارى تعالى , بلكه قيام كلمات  وجوديه اشد و آكد از قيام منشئات  نفس به نفس است  . قوله[ : ( و انما تلاقيها من القوة البشرية الروح الانسانية القدسية](  . بدانكه روح قدسى اعلى مراتب  قواى انسانى است  كه از شدت  وجود و غايت استعدادش و منزه بودنش از حجت  و كدورات  عالم مادى تواند وجود عالم امرى يعنى ذوات  حقيقى ملائكه را ملاقات  كند كه باز بقول فارابى در فص سى و سوم فصوص :

[ ( النبوة تختص فى روحها بقوة قدسية](  و چون انبياء ذو مراتب اند كه تلك  الرسل فضلنا بعضهم عل بعض , و ارسلنا رسلنا تترى , لقد فضلنا بعض النبيين على بعض  , لاجرم روح قدسى در ايشان به مراتب  است  , همانطور كه ديگر مردم در داشتن نفس ناطقه انسانى باختلاف  درجات اند  و رفعنا بعضهم فوق بعض درجات  , يرفع الله الذين آمنوا منكم و الذين اوتوا الع درجات   , و سفراء الله نيز در عموم اين آيات  داخل اند . مسأله بيست  و نهم از مسائل صد و پنجاه و پنجگانه حكيم ترمذى و جواب آن , از باب  هفتاد و سوم فتوحات  مكيه در اين موضوع مطلوبست  . ( 1 ) شيخ اجل ابن سينا در نمط سوم اشارات  براى اثبات  روح قدسى از غبى شروع كرد و به غنى از تعلم و فكرت  منتهى شد كه اين غنى همان صاحب  روح قدسى است  به اين بيان :

و لعلك  تشتهى زيادة دلالة على القوة القدسية و امكان وجودها پاورقى :

1ج 2 , ط بيروت  , صفحه 60 .

صفحه : 140

فاسمع الست  تعلم أن للحدس وجودا و أن للانسان فيه مراتب  و فى الفكرة فمنهم غبى لا تعود عليه الفكرة برادة , و منهم من له فطانة الى حد ما و يستمع بالفكر , و منهم من هو اثقف  من ذلك  و له اصابة فى المعقولات بالحدس , و تلك  الثقافة غير متشابهة فى الجميع بل ربما قلت  و ربما كثرت  , و كما انك  تجد جانب  النقصان منتهيا الى عديم الحدس فأيقن أن الجانب  الذى يلى الزيادة يمكن انتهاؤه الى غنى فى اكثر احوالة عن التعلم و الفكرة .

و چون روح نبوت  اختصاص بقوه قدسى دارد و ايده بروح القدس ,  و لانفرق بين احد من رسله ,  و انبياء را اختلاف  مراتب  است  چنانكه آيات فوق و روايات  كتاب  حجت  كافى در طبقات  انبياء و رسل دالند . و لاجرم روح قدسى چنانكه گفتيم در ايشان اختلاف  مراتب  دارد سخنى در اين مقام از حكيم متأله ملاعلى نورى قدس سره نقل كنيم تا بسر مطلب  آشناتر شويم : در تعليقاتش بر اسرار الايات  صدرالمتألهين اعلى الله تعالى مقامه و رفع درجاته . ( 1 ) فرمود است  :

اعلم أن روح القدس روحان روح القدس الادنى و هو الروح الخامس المؤيد لسائر الانبياء , و روح القدس الاعلى و هو الروح السادس المسمى بالمحمدية البيضاء , و حقيقة الادمية الاولى المسماة بالعقل الذى ذاق فى جنان الصاقورة باكورة حدائق آل محمد صلى الله عليه و آله الوارثين لكماله بلغ العلى بكماله كشف  الدجى بجماله ( حسنت  جميع خصاله ) صلوا عليه و آله و ذلك  الروح الاعظم مع حضرة الخاتم يكون جهرا و مع سائر الانبياء سرا و من هنا صار سائر الانبياء مجالى نبوة حضره الخاتم صلى الله عليه و آله ينبغى أن تعلم منزلة النبى الختمى صلى الله عليه و آله منزلة مشتركة يشارك  فيها سائر الانبياء ولو بتفاوت  ما , و منزلة پاورقى :

1 صفحه 66 , چاپ  رحلى سنگى .

صفحه : 141

خاصه اختصاصية له صلى الله عليه و آله بحسبها تحقق له منصب  الخاتمية فى النبوة فصارت  منزلة سائر الانبياء منه صلى الله عليه و آله منزلة المجالى و المرايا النبوية و منزلة الخلفاء منه صلى الله عليه و آله فيها و فى الرسالة . و له صلى الله عليه و آله منزلة اختصاصية فوق منزلة الختمية فى النبوة و هى منزلة خلافة الله تعالى خلافة الالهية و الربوبية و من هناك  قيل او يقال أن آدم اباالبشر خليفة صلى الله عليه و آله بل خليقته و اليه يشير قول الرئيس ابن سينا فى رسالته المعراجيه فى ذيل منقبة حضرة خاتم الاولياء على المرتضى عليه السلام و فى جملة مناقبه قال : على عليه السلام بين الصحابة كالمعقول بين المحسوس يعنى همه لفظند اوست خود معنى حيث  قال ان للانسان أن يصل الى مقام يكاد أن تحل عبادته فليتأمل فيه لمافيه قل من يتمكن من أن يلاقيه .

عبارت  متاله نورى كه روح القدس را به روح خامس تعبير كرده است  , اشارت  بروايات  اهل بيت  وحى دارد كه اينك  متعرض مى شويم . و عبارت جنان صاقوره اشاره بحديثى است  از امام عسكرى عليه السلام[ : (  و روح القدس فى جنان الصاقورة ذاق من حدائقنا الباكورة ](

مرحوم كلينى در كتاب  حجت  كافى ( 1 ) بابى دارد بنام باب  فيه ذكر الارواح التى فى الائمة عليهم السلام در آن باب  باسنادش از جابر عن ابى جعفر باقر عليه السلام روايت  كرده است  كه  قال سألته عن علم العالم ؟ فقال لى يا جابر أن فى الانبياء و الاوصياء خمسة ارواح : روح القدس و روح الايمان و روح الحياة و روح القوة و روح الشهوة , فبروح القدس يا جابر عرفوا ما تحت  العرش الى ما تحت  الثرى . ثم قال يا جابر ان هذه الاربعة ارواح يصيبها الحدثان الا روح القدس پاورقى :

1 صفحه 213 , ج 1 معرب  .

صفحه : 142

فانها لاتلهو و لا تلعب   .

و حديث  ديگر كه از اين مبسوط تر است  نيز در همان باب  كتاب  كافى از مفضل بن عمر از ابوعبدالله امام صادق عليه السلام است  . كه  قال سألته عن علم الامام بما فى اقطار الارض و هو فى بيته مرخى عليه ستره ؟ فقال يا مفضل ان الله تبارك  و تعالى جعل فى النبى صلى الله عليه و آله خمسه ارواح : روح الحيوه فبه دب  و درج , و روح القوة فبه نهض و جاهد , و روح الشهوة فبه اكل و شرب  واتى النساء من الحلال . و روح الايمان فبه آمن و عدل . و روح القدس فبه حمل النبوه , فاذا قبض النبى صلى الله عليه و آله و سلم , انتقل روح القدس فصار الى الامام عليه السلام . و روح القدس لاينام و لايغفل و لايلهو و لايزهو , و الاربعة الارواح تنام و تغفل و تزهو و تلهو و روح القدس كان يرى به  .

و حديث  ديگر كه از اين هم مبسوط تر است  نيز در همان باب  كافى از جابر جعفى از ابى عبدالله امام صادق عليه السلام است  :

قال قال ابو عبدالله عليه السلام يا جابر ان الله تبارك  و تعالى خلق الخلق ثلاثة اصناف  و هو قول الله عزوجل :  و كنتم ازواجا ثلاثه فأصحاب الميمنة ما أصحاب  الميمنة و اصحاب  المشئمة ما اصحاب  المشئمة و السابقون السابقون اولئك  المقربون  . ( 1 ) فالسابقون هم رسل الله و خاصة الله من خلقه جعل فيهم خمسة ارواح : ايدهم بروح القدس فبه عرفوا الاشياء و ايدهم بروح الايمان فبه خافوا الله عزوجل . و ايدهم بروح القوة فبه قدروا على طاعة الله و ايدهم بروح الشهوة فبه اشتهوا طاعة الله عزوجل و كرهوا معصيته . و جعل فيهم روح المدرج الذى به يذهب  الناس و يجيئون . و جعل فى المؤمنين اصحاب  الميمنة روح الايمان فبه خافوا الله . پاورقى :

1 سوره واقعه آيه 6 11 .

صفحه : 143

و جعل فيهم روح القوة فبه قدروا على طاعة الله . و جعل فيهم روح الشهوة فبه اشتهوا طاعة الله و جعل فيهم روح المدرج الذى به يذهب  الناس و يجيئون  .

و نيز مرحوم كلينى در باب  ديگر كافى ( 1 ) چند حديث  از ائمه عليهم السلام روايت  كرده است  كه به تلقى روح القدس حكم الهى را بيان مى كنند : باسنادش از عمار ساباطى حديث  كرده است  كه  قال قلت  لابى عبدالله عليه السلام بما تحكمون اذا حكمتم ؟

قال بحكم الله و حكم داود فاذا ورد علينا الشىء الذى ليس عندنا تلقانا به روح القدس  .

و در حديث  ديگر از جعيد الهمدانى  عن على بن الحسين عليهما السلام قال سألته باى حكم تحكمون قال حكم آل داود فان اعيانا شىء تلقانا به روح القدس  .

انسان حقيقت  واحده ذات  مراتب  است[  ( النفس فى وحدته كل القوى]( پس پنج روحى كه در سابقون است  , مراد اين نيست  كه پنج روح متعدد در ايشان باشد زيرا كه  ما جعل الله لرجل من قلبين فى جوفه  ( 2 ) , بلكه يك  حقيقت  واحده ذات  مراتب  است  كه با عبارات  و جهاتى اسامى گوناگون به او داده مى شود . حديث  شريف  كميل از اميرالمؤمنين عليه السلام راجع به اقسام نفس , در اين مقام در دلالت  به مقصود به كار آيد ( حديث  اول از چهل حديث  در معرفت  نفس كه نكته هزار و يكم هزار و يك  نكته است  ) .

غرض اينكه جميع افعال و اقوال و احوال ناشى از همان يك  حقيقت  است كه مى گويد : من رفتم , و من طاعت  خدا كردم , و من خوف  خدا دارم , و من معصيت  را ناخوش دارم , و من ايمان بغيب  دارم , و من اكل و شرب  دارم ,

پاورقى :

1 صفحه 328 , ج 1 معرب  .

2 سوره احزاب  آيه 5 .

صفحه : 144

و من عدل و داد مى كنم , و من عالم به همه اشياء از تحت  العرش تا تحت الثرى هستم .

و اين روح القدس كه در مقربين است  همان قوه قدسيه است  كه فارابى و ديگر حكماى الهى گفته اند : النبوة تختص فى روحها بقوة قدسية . يعنى اين روح القدس مرتبه عالى جان ايشان است  نه اين كه مراد از آن جبرئيل عليه السلام بوده باشد . اگر چه روح القدس يكى از اوصاف  امين وحى الهى جبرئيل عليه السلام است   قل نزله روح القدس من ربك  بالحق  ( 1 ) و بدين معنى در روايات  بسيار آمده است  جز آنكه در احاديث  روح نبوت  به روح القدس تعبير شد و وجود نفسى جبرئيل عليه السلام نيز روح القدس است تا بدانى كه روح قدسى بايد تا با روح القدس ارتباط و اتصال بلكه اتحاد يابد . در اين نكات  تأمل بسزا بايد كرد تا به مغزى و لب  مطلب  رسيد . و همچنين است  سخن در ارواح ديگرى كه در اصحاب  ميمنه و مشأمه هست  . يعنى مقصود يك  حقيقت  ذات  مراتب  است  .

روح الايمان كه در اصحاب  ميمنه است  همان است  كه در كتب  عقليه از آن بقوه عاقله تعبير مى شود كه به آن ايمان بعالم غيب  آورد و عدل پيشه كرد كه امام فرمود و خوف  خدا دارد فبه آمن و عدل و خافوا الله عزوجل , روح مقربين واجد اين مرتبه است  با اضافه كه آن قوه قدسيه يعنى روح القدس است  كه در نبى و وصى و بالجمله در مقربين باختلاف  درجات  موجود است روح قدسى را وصف  فرموده كه  لاينام و لايغفل و لايلهو و لايزهو , و روح القدس كان يرى به . فبروح القدس عرفوا ما تحت  العرش الى ما تحت الثرى  . رسول الله صلى الله عليه و آله فرمود  تنام عينى و لاينام قلبى  . خداوند در سوره نجم فرمود :  فاوحى الى عبده ما أوحى ما كذب الفؤاد ما

پاورقى :

1 سوره نحل آيه 103 .

صفحه : 145

رأى لقد رأى من آيات  ربه الكبرى .  و در سوره اعلى فرمود :  سنقرئك فلاتنسى  . و در آخر سوره جن فرمود :  عالم الغيب  فلا يظهر على غيبه أحدا الامن ارتضى من رسول فانه يسلك  من بين يديه و من خلفه رصدا ليعلم أن قدا بلغوا رسالات  ربهم و احاطه بمالديهم و أحصى كل شىء عددا  . و در سوره انعام فرمود ( 1 )  .و كذلك  نرى ابراهيم ملكوت  السم وات  و الارض  . و در سوره آل عمران فرمود : ( 2 )  ذلك  من انباء الغيب نوحيه اليك   و از اينگونه آيات  در اوصاف  دارنده روح قدسى در قرآن كريم بسيار است  . امام در وصف  دارنده روح قدسى فرمود كه غفلت  و لهو و زهو ندارد .

سفراى الهى در حد مشترك  بين عالم ملك  و عالم ملكوت  قرار گرفته اند كه با هر يك  از آن دو عالم بوجهى مشاركت  دارند در اطلاعشان بر ملكوت سموات  و ارض چون ملائكه اند و در مطعم و مشرب  و منكح و امثال اين امور چون بشر كه دستى بعالم اله دارند و دستى بخلق خدا از آن دست  مى گيرند و بدين دست  مى بخشند اگر چنانچه غفلت  و لهو و زهو بدانها روى آورد حجت خداوند بر مردم تمام نگردد .

از كلام صدرالمتألهين در اسرار الايات  است  كه فرمود : اقتضت  الحكمة الالهية أن تكون الشجره النبويه صنفا مفردا بل نوعا واقعا بين الانسان و بين الملك  جالسا فى حد المشرك  بين عالمى الملك  و الملكوت  مشاركا لكل واحد منهما على وجه فانهم كالملائكة فى اطلاعهم على ملكوت  السموات  و الارض و كالبشر فى احوال المطعم و المشرب  والمنكح . ( 3 ) در علامت  امام در بسيارى از روايات  ما آمده است  كه امام آن كسى پاورقى :

1 آيه 76 .

2 آيه 44 .

3 صفحه 66 , چاپ  رحلى سنگى .

صفحه : 146

است  كه لهو و لعب  ندارد ثقة الاسلام كلينى در كتاب  حجت  كافى بابى بعنوان باب  الامور التى توجب  حجة الامام عليه السلام دارد در حديث  چهارم آن باب  باسنادش از معاوية بن وهب  روايت  كرده است  كه  قال : قلت لابى جعفر عليه السلام ما علامة الامام الذى بعد الامام ؟ فقال : طهارة الولادة و حسن المنشأ و لايلهو و لايلعب   . ( 1 ) و در حديث  پانزدهم باب  الاشارة و النص على ابى الحسن موسى عليه السلام باسنادش از صفوان جمال روايت  كرده است  كه  قال : سألت  ابا عبدالله عليه السلام عن صاحب  هذا الامر ؟

فقال : ان صاحب  هذا الامر لايلهو و لايلعب  , و اقبل ابوالحسن موسى عليه السلام و هو صغير و معه عناق مكيه و هو يقول لها اسجدى لربك  , فأخذه ابو عبدالله عليه السلام و ضمه اليه و قال بابى و امى من لايلهو و لايعب   . ( 2 )

فرقه اماميه اثنا عشر به پيغمبران و جانشينان آنان را بدين صفات شناسند كه از قرآن و روايات  و ادله عقليه حكماى متالهين مستفاد است  كه نه غفلت  بديشان روى مىآورد و نه اهل لهو و لعب  و زهوند و ايشانند كه أمنا و شهداى اله عالم و عالم به ما تحت  العرش الى تحت  الثرى هستند و نورالله و ولاة امر الله و خزنه علم الله و خلفايش در زمين اند و ابواب الهى و اركان ارض اند .

اين دارنده روح قدسى است  كه اماميه او را بصاحب  مقام عصمت  تعبير مى كنند و او را معصوم مى دانند كه در فعل و قول و تلقى وحى و در همه شئون امورش مطلقا از خطا و عصيان و زلل و غفلت  و نسيان و لهو و لعب  و زهو معصوم است  و كسى كه بدين صفت  عصمت  متصف  نباشد

پاورقى :

1 صفحه 225 , ج 1 معرب  .

2 صفحه 248 , ج 1 معرب  .

صفحه : 147

خليفة الله و حجة الله على خلقه نخواهد بود الله اعلم حيث  يجعل رسالته . آن كه امام عليه السلام فرمود[ : (  اذا قبض النبى صلى الله عليه و آله و سلم انتقل روح القدس فصار الى الامام ](  مراد اين نيست  كه روح از بدن پيغمبر به بدن امام منتقل مى شود بصورت  انتقال شىء از جائى به جائى , زيرا كه اين تناسخ باطل است  كه براهين محكم برابطال آن قائم است  , بلكه مراد اين است  كه مانند آن حقيقت  كه حامل نبوت  بود امام نيز دارا است  كه وصى و خليفه اوست  هر چند صاحب  مقام نبوت  تشريعى نيست  .

آنكه امام عليه السلام فرمود خداوند تبارك  و تعالى خلق را بر سه صنف آفريد : سابقون و اصحاب  ميمنه و اصحاب  مشئمه , چنانست  كه در مباحث سالفه دانسته اى عوالم بطور كلى سه قسم است  مجرد محض و مادى محض و عالمى كه متوسط بين آن دو است  و از امام صادق عليه السلام در عوالم كليه سه گانه منقول است  كه[ : (  ان الله تعالى خلق ملكه على مثال ملكوته , و اسس ملكوته على مثال جبروته , ليستدل بملكه على ملكوته و بملكوته على جبروته ](  ( 1 ) .

غرض اين كه همچنان كه عوالم سه است  , اصناف  مردم بر سه قسم اند كه هر صنفى با عالمى تناسب  دارد .

مراتب  سه گانه معراج كه از مسجد اقصى سير در زمين , و پس از آن سير در آسمانها , و سپس گذشتن از آسمانها , كه نخستين راجع به حال اكثرى امت  , و دومين برزخ ميان غيب  و شهادت  كه راجع به حال خواص است  , و سومين عالم غيب  محض كه راجع به حال اخص و اوحدى است  , در اين مقام نيك  مناسب  است  به نكته 974 هزار و يك  نكته رجوع شود . آنكه امام عليه السلام فرمود[ : (  فالسابقون هم رسل الله و خاصة الله پاورقى :

1 انسان كامل نسفى ط 1 صفحه 375 .

صفحه : 148

من خلقه ](  اين خاصة الله بعد از سلسله سفراى الهى از رسل و انبياء و اوصياى ايشان آحادى هستند كه باقتضاء و اقتداى صاحب  نبوت  تشريعى صاحب نبوت  مقامى مى گردند , لسان الغيب  قدس سره الشريف  اين دو مقام را اراده كرده كه گفته است  :

فيض روح القدس ار باز مدد فرمايد

دگران هم بكنند آنچه مسيحا مى كرد

بطور اجمال گوئيم كه سفراى الهى از لهو و لغو و لعب  و زهو و سخريه و مجاز و ديگر صفاتى كه عقل از آن اشمئزاز و طبع از آن تنفر دارد منزهند و اين وسائط فيض مردم را بسوى خود و مقام خود دعوت  كردند چون امام يعنى پيشوا و سر مشق ايشان بودند پس اينكه بمردم فرموده اند بسوى ما بياييد و تأسى و اقتداى بما داشته باشيد دعوتى بحق است  و ارشادى بصدق تا همت مدعو چه كند كل ميسر لما خلق له هر كه ندايشان را باخلاص لبيك  گفت  و مطابق سر مشق تعليم گرفت  اگر چه صاحب  مقام نبوت  تشريعى نمى شود ولى دگران هم بكنند آنچه مسيحا مى كرد .

از اين روى آحادى كه نداى آن مناديان را بصدق لبيك  گفته اند كرامات  و امور خارق عادات  از آنها صادر شده است  كه موجب  حيرت  ديگران است  . شيخ عارف  محيى الدين عربى در چند جاى باب  هفتاد و سوم فتوحات  مكيه , و ابواب  ديگر آن در اين موضوع مطالبى بسيار بلند آورده است  و ما از تعرض بدانها اعراض كرده ايم كه هم بطول مى انجامد و هم اين كه حلقها تنگ  است  .

رؤياى صالح جزئى از نبوت  است  , و از زبان نبوت  به چندين وجه در اين باره در جوامع روايى فريقين نقل گرديده است  , اين رؤياى صالح است  كه جزئى از نبوت  است  , تو خود حديث  مفصل بخوان از اين مجمل . صفحه : 149

در اين آيه كه فرمود : سابقون مقربون اند , و در آيات  و رواياتى كه درباره مقربان آمده تدبر و تأمل به سزا شود تا به مقربان و اقسام قرب آشنايى بيشتر حاصل گردد .

آنكه متاله نورى فرموده است  روح القدس الا على و هو الروح السادس المسمى بالمحمدية اليضاء كلامى بسيار منيع و مطلبى بغايت  رفيع است  زيرا كه دانسته اى اين ارواح مراتب  يك  حقيقت اند و اين حقيقت  واحده مطابق شئون و اطوار و احوال و افعال او به اسامى گوناگون موسوم شده است  و هر شأن او به اسمى مسمى گرديده است  و چون همه انبياء با اختلاف  مراتبشان در داشتن قوه قدسيه كه بتعبير حديث  روح القدس بود شريكند و مقام ختمى ارفع و اشمخ از همه مقامات  است  لذا روح ختمى را كه عاليترين درجه و منزل نهايى و غاية قصواى كمال انسانى است  , روح القدس اعلى , و روح سادس , و محمديه بيضاء گفته اند و چه خوب  گفته اند . بقول حافظ : هر نكته اى كه گفتم در وصف  آن شمائل

هر كس شنيد گفتا لله در قائل

اگر چه نديده ايم كه در حديثى روح سادس عنوان شده باشد , و لكن آن كه روح ختمى را روح سادس دانسته است  كه از آن آخرين مرتبه ارتقائى روح انسان كامل را اراده كرده است  , به صواب  رفته است  . و احاديث  در اين گونه مباحث  كه از اصول عقائد است  , معاضد عقل و مصدق براهين اند . و اصل در اصول عقائد حكم عقل است  . و چون معنى صحيح بود در اصطلاح مشاحه روا نبود . خواجه نصيرالدين طوسى در تجريد در فوائد بعثت  گويد : البعثة حسنة لاشتمالها على فوائد كمعا ضدة العقل فيما يدل عليه , الخ . عبارت  متاله نورى كه آدم ابوالبشر خليفه بلكه خليقه خاتم است  بدين لحاظ است  كه وجود خاتم صلى الله عليه و آله و سلم ثمره شجره صفحه : 150

وجود است  . اميرالمؤمنين عليه السلام نيز فرموده است  :  فانا صنائع ربنا والخلق ( والناس خ ل ) بعد صنائع لنا  . ( 1 )

عارف  رومى گويد :

ظاهرا آن شاخ اصل ميوه است

باطنا بهر ثمر شد شاخ هست

گر نبودى ميل و اميد و ثمر

كى نشاندى باغبان بيخ شجر

پس بمعنى آن شجر از ميوه زاد

گر بصورت  از شجر بودش ولاد

مصطفى زين گفت  كادم و انبيا

خلف  من باشند در زير لوا

بهر اين فرموده است  آن ذوفنون

زمز نحن الاخرون السابقون

گر بصورت  من ز آدم زاده ام

من بمعنى جد جد افتاده ام

كز براى من بدش سجده ملك

وز پى من رفت  بر هفتم فلك

پس زمن زاييد در معنى پدر

پس زميوه زاد در معنى شجر

آنكه فارابى گفت  كه ملك  را بر غير صورتش مى بيند چنانست  كه دانسته اى صورت  حقيقى ملك  وجود نفسى او است  و تمثل ملك  براى روح قدسى انسان بحسب  احتمال و قابليت  وى وجود اضافى ملك  است  بدين

پاورقى :

1 ( كتاب  28 , نهج البلاغه و من كتابه عليه السلام الى معاوية و هو من محاسن الكتب  ) .

صفحه : 151

اعتبار و اين غير آنست  .

شيخ رئيس در تعليقات  گويد : النفس اذا طالعت  شيئا من الملكوت فانهالامحالة تكون مجردة غير مستصحبة القوة خيالية أو و همية او غير هما , يفيض عليها العقل الفعال ذلك  المعنى كليا غير مفصل و لامنظم دفعة واحدة , ثم يفيض عن النفس الى القوة الخيالية فتتخيلة مفصلا منظما بعبارة مسموعة منظومة . و يشبه أن يكون الوحى على هذا الوجه فان العقل الفعال لايكون محتاجا الى قوة تخيلية فيه افاضة الوحى على النفس فيخاطب بالفاظ مسموعة مفصلة . ( 1 )

آنكه فارابى گفت  سفيرى ميان دو باطن از دو ظاهر گيرد , مراد از دو باطن يكى باطن مخاطب  و ديگر باطن مخاطب  است  و همچنين دو ظاهر و مراد از سفير تكلم و كتابت  و اشارت  و مانند آنها است  .

آنكه گفت  پس موحى اليه بباطن خود بملك  متصل مى گردد , اين خواص نفس قدسى نبوى است  كه داراى خصال سه گانه است  : 1 ماده كاينات  مطيع اوست , 2 عالم به حقايق و مطلع به مغيبات  است  , 3 ذوات  ملائكه را مشاهده مى كند .

آنكه فارابى گفت  : از دو وجه متأدى مى شود , يك  وجه اتصال بخود ملك است  و مربوط به ادراك  قوه قدسيه است  . و وجه ديگر بصورت  محسوس در آمدن ملك  و با صوات  مسموعه متمثل گرديدن حقيقت  عينى كلام ملكى است  . آنكه فارابى گفت[ :  ( و مر قواى حسى را شبه دهشتى , و مرموحى اليه را شبه غشوه اى عارض گردد](  كلمه شبه بسيار نيكو افتاده است  , و سخن براى اهل سخن معلوم است  . و بحث  و روايات  در اختلاف  احوال رسول الله پاورقى :

1 صفحه 82 , ط 1 چاپ  مصر .

صفحه : 152

هنگام نزول وحى را در نصوص الحكم به تفصيل تقرير و تحرير كرده ايم . از روايات  استفاده مى شود كه حال رسول الله صلى الله عليه و آله در هنگام وحى بى تمثل سنگين تر از حال او در هنگام وحى با تمثل بود و اين معنى براى اهل سلوك  واضح است  كه چون جذبه هاى بى صورت  دست  دهد سخت  در قلق و اضطراب  افتند بخلاف  حالتى كه با حصول تمثل است  . علتش اين است  كه در تمثل با صورت  مألوف  و مأنوس عالم شهادت  محشور است  , بخلاف  خلاف  آن كه با مجرد بحت  است  .

و علت  ديگر اين كه عالم شهادت  نشأه افتراق است  , و عالم غيب  عالم انفراد , لاجرم وحدت  و سلطه با اين است  كه جمع است  , و آن چون متكثر ضعيف  است  . از اين روى هر چه توجه روح انسان به عالم جمع بيشتر شود , دهشت  او بيشتر است  كه با قوى تر روبرو مى گردد .

در سادس بحار ( 1 ) از امالى شيخ باسنادش روايت  كرده است  :  عن هشام بن سالم عن ابى عبدالله عليه السلام قال قال بعض اصحابنا اصلحك الله كان رسول الله صلى الله عليه و آله يقول قال جبرئيل و هذا جبرئيل يأمرنى ثم يكون فى حال أخرى يغمى عليه , قال فقال ابو عبدالله عليه السلام انه اذا كان الوحى من الله اليه ليس بينهما جبرئيل اصابه ذلك لثقل الوحى من الله , و اذا كان بينهما جبرئيل لم يصبه ذلك  فقال قال لى جبرئيل و هذا جبرئيل  .

مسائلى كه در اين فصل در وحى و نزول ملك  عنوان كرده ايم بر مبانى ادله و براهين كتب  عقليه حكميه بيان شده اند , و در صحف  عرفانيه نيز حول اين مباحث  لطائفى بيان فرموده اند .

پوشيده نماند كه عين الفاظ قرآن مجيد وحى است  نه آنكه معنى آن پاورقى :

1 صفحه 362 , طبع كمپانى .

صفحه : 153

بر قلب  رسول الله صلى الله عليه و آله القاء مى شد و آن بزرگوار به هر لفظى كه مى خواست  تعبير مى كرد و اين مطلب  از ضروريات  دين مبين اسلام و صريح قرآن كريم است  .  لاتحرك  به لسانك  لتعجل به أن علينا جمعه و قرآنه فاذا قرأناه فاتبع قرآنه  . ( 1 )

و نيز يكى از مباحث  شريف  در اين مقام , سخن در اقسام و مراتب  وحى و فرق بين وحى و الهام است  كه باز حكيم و عارف  را در هر يك  مطالبى بلند است  . و بسيارى از اين مسائل و حقائق را در چندين نكته هزار و يك  نكته به تنقيح تحرير شده مى ياب ى .

خداوند متعال توفيق ادراك  معارف  حقه كه نيل به حقائق قرآن و روايات صادره از خاندان وحى است  عنايت  فرمايد العلم نور يقذفه الله فى قلب من يشاء كمتر كسى است  كه بتواند بسير در اينگونه عقبات  كئود علمى توفيق يابد چنانكه مى بينى هميشه در هر عصر عددى بسيار قليل بوصول اينگونه دقائق فائز بودند اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود :  أن امرنا صعب  مستصعب  لايحتمله الاعبد مؤمن امتحن الله قلبه للايمان  . ( 2 )

امام صادق عليه السلام فرمود :  ان حديثنا صعب  مستصعب  لاتحتمله الا صدور منيرة او قلوب  سليمة او اخلاق حسنة  . ( 3 )

افلاطون الهى گويد : أن شاهق المعرفة اشمخ من أن يطير اليه كل طائر و سرادق البصيرة احجب  من أن يحوم حوله كل سائر . ( 4 )

شيخ اجل ابن سينا در آخر نمط نهم اشارات  گويد[ : ( جل جناب  الحق عن أن يكون شريعة لكل وارد او يطلع عليه الا واحد بعد واحد](  . پاورقى :

1 سوره القيمة آيه 18 .

2 خطبه 187 , نهج .

3 صفحه 331 , ج 1 اصول كافى معرب  .

4 فصل 4 , رساله زينون فارابى .

صفحه : 154

والحمدلله رب  العالمين .

تبصره : در اين مقام سزاوار است  كه بين نبوت  تشريعى و انبائى فرق گذاشت  تفصيل آن را در رساله نهج الولايه , و رساله انسان كامل از ديدگاه نهج البلاغه , و در شرح فصوص الحكم شيخ عارف  محيى الدين عربى , ذكر كرده ايم .

صفحه : 155

فصل دوم در قلم و لوح و كتاب  , فضا و قدر , آسمان و زمين , طبقات ملائكه

صفحه : 156

صفحه : 157

اين فصل از قلم و لوح و كتاب  و قضا و قدر و آسمان و زمين و ملائكه در آسمان و ملائكه در زمين يعنى طبقات  و مراتب  ملائكه و در انزال و تنزيل قرآن است  , پس مى گوييم :

ملائكه موجودات  امرى الوجودند كه مجرد از علائق ماده و منزه از اوصاف جسم و جسمانيات اند و لذا آنها را مفارقات  گويند يعنى مفارق از احياز و اوضاع و جهات  و ابعاد و ازمنه و اوقات  و حدود و امتداداتند كه اين همه اوصاف  جسم و جسمانياتند و ماده و ماديات  بدانها وابسته اند . قلم و لوح نيز دو ملك  روحانى اند پس لوح و قلم از موجودات  عالم امرند مرتبه اى از آن كه حائز امر واحد حق و حكم كلى است  قلم است  كه قضا از آنجا منبعث مى گردد , و مرتبه اى ديگر كه پس از رتبه قلم است  و قضا در آنجا تفصيل مى يابد قدر است  كه از آن تعبير به تقدير مى كنند . همچنانكه لوح و قلم آلت  جمادى نيستند معنى كتاب  و كتابت  نيز نقش حروف  و بر صفحه لوح سطحى چون كاغذ و چوب  و امثال آنها نيست  بلكه مراد آن تصوير حقائق وجوديه از ملك  قلم به ملك  لوح است  .

آنچه در سراى طبيعتند مطلقا از لفظ گرفته تا عين همگى اظلال و اصنام ماوراى طبيعتند بنابر اين الفاظى كه در اين نشأة بكار مى بريم و از آنها معانى بخصوصى اراده مى كنيم , معانى اين الفاظ نمودارى و سايه و نشانه اى از معانى حقيقى و اصلى ماوراى طبيعت اند كه معانى از چندين عالم تنزل صفحه : 158

كرده است  و در هر عالمى بلباسى خود را نشان مى دهد و در عالم ماده عنصرى كه رسيده اند در اين لباسهاى مخصوص مادى ظاهر شده اند كه چون از اينجا عروج كنند هر چند بعالم اله نزديكتر مى شوند وحدت  آنها قويتر و وجود آنها شديدتر و احاطه وجودى آنها بيشتر مى شود :

ميزان عالم طبيعت  چون بعالم امر رسد نحن الموازين القسط مى گردد , نفخ اينجا كه به نفخت  فيه من روحى برسد نه دهن مى خواهد و نه هوا و نه دميدن , يد اينجا كه يدالله شود , و جنب  اينجا كه جنب  الله شود , و ديگر الفاظ بمعانى اينجا كه آنجايى شوند همه بدين مثابت اند . و معناى يك  لفظ مطابق طبقات  عوالم همه در طول هم قرار گرفته اند چنانكه در پيش گفته ايم كه معانى قرآن مجيد همه در طول هم اند . لوح و قلم و كتاب  و كلمه و كلام نيز اين چنينند . رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم فرمود :  اوتيت  جوامع الكلم  , و امام صادق عليه السلام فرمود :  نحن الكلمات  التامات   و در قرآن كريم فرموده است  :  أن الله يبشرك  بكلمة منه اسمه المسيح عيسى بن مريم . ( 1 ) انما المسيح عيسى بن مريم رسول الله و كلمته ( 2 )

قل لو كان البحر مدادا لكلمات  ربى لنفد البحر قبل أن تنفذ كلمات  ربى و لوجئنا بمثله مددا  ( 3 ) مانفدت  كلمات  الله  ( 4 )  و عن الصادق عليه السلام كما فى الصافى او عن اميرالمؤمنين على عليه السلام على ما قاله ابن جمهور قدس سره : الصورة الانسانية هى اكبر حجج الله على خلقه و هى الكتاب  الذى كتبه بيده , الخ  . ( 5 ) و آياتى در كتاب  و معنى آن كه در اين فصل تذكر مى دهيم .

پاورقى :

1 سوره آل عمران آيه 46 .

2 سوره النساء آيه 172 .

3 سوره كهف  آيه 110 .

4 سوره لقمان آيه 28 .

5 صفحه 12 , شرح جوشن متاله سبزوارى .

صفحه : 159

در بيان لوح و قلم از نور ولايت  فروغ بگيريم يعنى از خاندان وحى و حمله قرآن مدد طلبيم و نيز از كلام اعاظم علماء در شرح و تفسير آيات  و اخبار استفاده كنيم :

جناب  رئيس المحدثين ابن بابويه صدوق در رساله اعتقادات  گويد : اعتقادنا فى اللوح و القلم انهما ملكان .

جناب  شيخ الطائفه ابوجعفر محمد بن حسن طوسى در اعمال ماه رجب  كتاب عظيم الشأن مصباح المتهجد . ( 1 ) از امام ابوالحسن على بن محمد كه امام على نقى صلوات  الله عليه است  , روايت  كرده است  كه :  انه كان يدعو بهذا الدعاء يا نور النور يا مدبر الامور  . تا اينكه فرمايد :  اسئلك يا مولاى  بالفجر و الليالى العشر و الشفع و الوتر والليل اذا يسر و بما جرى به قلم الاقلام بغير كف  و لا ابهام و باسمائك  العظام  , الخ . آنكه صدوق فرمود , اعتقادنا فى اللوح والقلم انهما ملكان . عبارت روايتى است  كه در معانى الاخبار باسنادش از ابراهيم كرخى روايت  كرده است  قال  سألت  جعفر بن محمد عليه السلام عن اللوح و القلم فقال هما ملكان  . ( 2 )

و نيز در معانى الاخبار در تفسير آيه شريفه  ن و القلم و ما يسطرون باسنادش از سفيان الثورى روايت  كرده است  قال :  سألت  جعفر بن محمد عليه السلام عن ن فقال عليه السلام هو نهر فى الجنة قال الله عزوجل اجمد فجمد فصار مدادا ثم قال عزوجل للقلم اكتب  فسطر القلم فى اللوح المحفوظ ما كان و ما هو كائن الى يوم القيمة فالمداد مداد من نور و القلم قلم من نور و اللوح لوح من نور . قال سفيان فقلت  له يا ابن رسول الله صلى الله عليه و آله بين لى امر اللوح و القلم و المداد فضل بيان و علمنى مما علمك

پاورقى :

1 صفحه 556 و 557 .

2 صفحه 90 , بحار , ج 14 , طبع كمپانى .

صفحه : 160

الله فقال يا ابن سعيد لولا انك  اهل للجواب  ما أحبتك  فنون ملك  يودى الى القلم و هو ملك  و القلم يؤدى الى اللوح و هو ملك  , و اللوح يؤدى الى اسرافيل و اسرافيل يؤدى الى ميكائيل و ميكائيل يؤدى الى جبرئيل و جبرئيل يؤدى الى الانبياء والرسل عليهم السلام قال ثم قال لى قم يا سفيان فلا آمن عليك   . ( 1 )

سفيان صورى همان صوفى معروف  است  كه ابو عبدالله سفيان بن سعيد ثورى كوفى است  از امام صادق عليه السلام روايت  كرده است  و دستور العملهاى بسيارى از امام صادق عليه السلام دارد و ثورى بفتح ثاء مثلثه منسوب  به وربن عبد مناة است  كه يكى از اجداد او است  .

جمع كثيرى از اعيان علماء و حمله روايات  از آن جمله عبدالرزاق ابن همام صنعانى صاحب  كتاب  مصنف  از او روايت  مى كنند وفات  او در سنه حدود صد و شصت  و يك  بوده است  , در تقريب  ابن حجر و حلية الاولياء ابو نعيم اصفهانى و روضات  الجنات  خوانسارى شرح حالش بتفصيل مذكور است  . در كلمه صوفيه سخنها بسيار گفته اند و حقيقت  آن سوفيه باسين است چنانكه علامه كبير ابوريحان بيرونى رحمة الله در كتاب  ماللهند . ( 2 ) فرموده است  : السوفيه و هم الحكماء فأن سوف  باليونانية الحكمة و بها سمى الفيلسوف  پيلاسوپا أى محب  الحكمة و لما ذهب  فى الاسلام قوم الى قريب  من رأيهم سموا باسمهم و لم يعرف  اللقب  بعضهم فنسبهم للتوكل . در اين حديث  شريف  امام عليه السلام اول ن را به نهر تفسير فرمود و نهر را به مداد پس از آن فرمود كه مداد و قلم و لوح همه نورند و چون سفيان ثورى توضيح بيشتر از امام عليه السلام خواست  و امام هم او را اهل جواب پاورقى :

1 14 بحار , صفحه 90 .

2 صفحه 24 , طبع حيدر آباد دكن .

صفحه : 161

ديد فرمود كه ن ملك  است  و قلم و لوح نيز ملكند . و اگر بيان بيشتر طلب  مى كرد و امام جواب  دادن آنرا صواب  مى ديد معنى ن و قلم و لوح روشنتر و ادق والطف  از آنچه كه فرموده بود ظهور مى پيوست  . ن را به نهر و نهر را بمداد تفسير كرده است  كه اينهمه كلمات  وجوديه از قلم اعلى بر لوح نقش بسته است  بايد مداد آن نهرى باشد و اين مداد را به نور وصف  فرموده است  چون كه كلمات  پديد آمده از او نورند يعنى وجود نور است  , مداد و نهر چون قلم و لوح در روايات  باوصف  چندى وصف شده است  كه برخى از آنها را نقل مى كنيم :

عن النبى صلى الله عليه و آله و سلم قال ان اول شىء خلق الله القلم ثم خلق النون وهى الدواة , ثم قال له : اكتب  , قال : و ما اكتب  ؟ قال : ما كان و ما هو كائن الى يوم القيمة من عمل او اثر اورزق اواجل فكتب  ما يكون و ما هو الى يوم القيمه و ذلك  قوله ن و القلم و ما يسطرون ثم ختم على فم القلم فلم ينطق و لا ينطق الى يوم القيمة ثم خلق الله العقل فقال و عزتى لاكملنك  فيمن أحببت  و لا نقصنك  فيمن أبغضت   . ( 1 ) و عن معوية بن قرة عن ابيه قال  قال رسول الله صلى الله عليه و آله ن و القلم و ما يسطرون  قال لوح من نور و قلم من نور يجرى بما هو كائن الى يوم القيمة  . ( 2 )

و عن ابن عباس قال  قال رسول الله صلى الله عليه و آله : النون اللوح المحفوظ و القلم من نور ساطع  . ( 3 )

و عن انس قال  قال رسول الله صلى الله عليه و آله أن بين يدى الرحمن تبارك  و تعالى للوحا فيه ثلثمائة و خمس عشرة شريعة يقول پاورقى :

1 صفحه 91 , ج 14 , بحار و تفسير الدر المنثور فى تفسير سورة ن و القلم .

2 صفحه 91 , ج 14 , بحار و در منثور در تفسير سوره قلم . 3 صفحه 91 , ج 14 , بحار و در منثور .

صفحه : 162

الرحمن و عزتى و جلالى لايجيئنى عبد من عبادى لايشرك  بى شيئا فيه واحدة منكن الا ادخلته الجنة  . ( 1 )

و عن ابن عباس قال  قال رسول الله صلى الله عليه و آله : خلق الله لوحا من درة بيضاء دفتاه من زبر جدة خضراء كتابه من نور يلحظ اليه فى كل يوم ثلاثمئة و ستين لحظة يحيى و يميت  و يرزق و يعز و يذل و يفعل ما يشاء .

و  عن عبادة بن الصامت  قال سمعت  رسول الله صلى الله عليه و آله يقول أن اول ما خلق الله القلم فقال له اكتب  فجرى بما هو كائن الى الابد  . ( 2 )

تفسير على بن ابراهيم : عن عبدالرحيم بن القصير  عن ابى عبدالله عليه السلام قال سألته عن ن و القلم قال ان الله خلق القلم من شجرة فى الجنة يقال له الخلد ثم قال لنهر فى الجنة كن مدادا فجمد النهر و كان اشد بياضا من الثلج و احلى من الشهد ثم قال للقلم اكتب  قال يا رب  ما اكتب قال اكتب  ما كان و ما هو كائن الى يوم القيمة فكتب  القلم فى رق اشد بياضا من الفضة و اصفى من الياقوت  ثم طواه فجعله فى ركن العرش ثم ختم على فم القلم فم ينطق بعد و لا ينطق ابدا فهو الكتاب  المكنون الذى منه النسخ كلها اولستم عربا فكيف  لا تعرفون معنى الكلام وا حد كم يقول لصاحبه انسخ ذلك  الكتاب  اوليس انما ينسخ من كتاب  آخر من الاصل و هو قوله انا كنا نستنسخ ما كنتم تعملون  . ( 3 )

و فى الدر المنثور فى تفسير ن و القلم و ما يسطرون عن ابن عباس قال قال رسول الله صلى الله عليه و آله ان اول ما خلق الله القلم و الحوت قال اكتب  قال ما اكتب  قال كل شىء كائن الى يوم القيمة ثم قرأن و القلم و ما

پاورقى :

1 صفحه 91 , ج 14 , بحار .

2 صفحه 91 , ج 14 , بحار و تفسير الدر المنثور فى تفسير سوره ن و القلم .

3 صفحه 89 , بحار , ج 14 .

صفحه : 163

يسطرون فالنون الحوت  و القلم القلم  .

و فيه ايضا عن ابن عباس فى قوله ن والقلم قال  قال رسول الله صلى الله عليه و آله النون المسكة التى عليها قرار الارضين و القلم الذى خط به ربنا عزوجل القدر خيره و شره و نفعه و ضره و ما يسطرون قال الكرام الكاتبون  .

و فيه ايضا عن ابن عباس قال اول ما خلق الله القلم فأخذه بيمينه و كلتا يديه يمين و خلق النون و هى الدواة و خلق اللوح فكتب  فيه ثم خلق السموات  فكتب  ما يكون من حينئذ فى الدنيا الى أن تكون الساعه من خلق مخلوق او عمل معمول بر او فجور و كل رزق حلال أو حرام رطب  أو يابس . و فيه عن عباس أن اشباه هذا قسم الله و هى من اسماء الله . و فيه ايضا عن ابن عباس قال ان اول شىء خلق الله القلم فقال له اكتب فقال يا رب  و ما اكتب  قال اكتب  القدر فجرى من ذلك  اليوم ما هو كائن الى أن تقوم الساعة ثم طوى الكتاب  و ارتفع القلم و كان عرشه على الماء فار تفع بخار الماء ففتقت  من السموات  ثم خلق النور فلبست  الارض عليه و الا رض على ظهر النون فاضطرب  النون فمادت  الارض فأثبتت  بالجبال فأن الجبال لتفخر على الارض الى يوم القيامة ثم قرأ ابن عباس ن والقلم و ما يسطرون .

قول ابن عباس در اينگونه مسائل از آن روى سند است  كه تفسير را از رسول الله صلى الله عليه و آله و اميرالمؤمنين عليه السلام فرا گرفته است  و روايات  ديگر معاضد گفتار او بسيار است  از اين روى كشف  روايت بودن گفتار او مى شود .

در روايتى از اميرالمؤمنين عليه السلام منقول است  كه اسم حوتى كه زمين بر آنست  يهموت  است  و در بعضى از نسخه ها بلهوت  است  قال الشاعر : صفحه : 164

مالى اريكم كلكم سكوتا

و الله ربى خلق البلهوتا

و فى المجمع عن  الباقر عليه السلام ن نهر فى الجنة قال له الله كن مدادا فجمد و كان ابيض من اللبن و أحلى من الشهد ثم قال للقلم اكتب فكتب  القلم ما كان و ما هو كائن الى يوم القيمة  . ( 1 ) و فى الخصال  عنه عليه السلام قال لرسول الله صلى الله عليه و آله عشرة اسماء خمسة فى القرآن و خمسة ليست  فى القرآن فاما التى فى القرآن محمد و احمد و عبدالله و يس ون  . ( 2 )

و فى العلل باسناده عن يحيى بن ابى العلاء الرازى أن  رجلا دخل على أبى عبدالله عليه السلام فقال جعلت  فداك  اخبرنى عن قول الله عزوجل ن والقلم و ما يسطرون قال و التفت  ابو عبدالله عليه السلام اليه و قال : اما نون فكان نهرا فى الجنة اشد بياضا من الثلج و احلى من العسل قال الله عزوجل له كن مدادا فكان مدادا ثم اخذ شجرة فغرسها بيده ثم قال واليد القوة و ليس بحيث  تذهب  اليه المشبهة ثم قال لها كونى قلما ثم قال له اكتب فقال يا رب  و ما اكتب  قال ما هو كائن الى يوم القيمة ففعل ذلك  ثم ختم عليه و قال و لاتنطقن الى يوم الوقت  المعلوم  . ( 3 ) اين حديث  در چند مطلب  است  كه ما مورد حاجت  از آنرا نقل كرديم .

الدر المنثور عن ابى نعيم فى الحلية عن  على عليه السلام مرفوعا قال الكرسى لؤلؤ والقلم لؤلؤ و طول القلم سبعمائة سنة و طول الكرسى حيث لايعلمة الاالعالمون  . ( 4 )

و فى مسائل عبدالله بن سلام حيث   يسئل رسول الله صلى الله عليه پاورقى :

1 تفسير صافى سوره ن و القلم .

2 تفسير صافى سوره ن و القلم .

3 صفحه 90 , ج , 14 , بحار .

4 ج 14 , بحار صفحه 90 .

صفحه : 165

و آله عن اشياء قال : لم سمى يوم السبت  سبتا قال هو يوم و كل فيه مع كل من المخلوقين ملكان عن يمينه و شماله يكتبان الحسنات  و السيئات فالذى عن يمينه يكتب  الحسنات  والذى على شماله يكتب  السيئات  قال صدقت  يا محمد .

فاخبرنى اين مقعد الملكين من العبد و ما قلمهما و دواتهما و ما لوحهما و ما مدادهما ؟ قال صلى الله عليه و آله يا ابن سلام مقعدهما بين كتفيه و قلمهما لسانه و دواتهما ريقه و لوحهما فؤاده يكتبان اعماله الى مماته قال صدقت  يا محمد .

اخبرنى كم طول القلم و كم عرضه و كم اسنانه و ما مداده و ما اثر مجراه ؟ قال طول القلم خمسائه عام له ثمانون سنا يخرج المداد من بين اسنانه و يجرى فى اللوح المحفوظ بما هو كائن الى يوم القيمة بامرالله عزوجل قال صدقت  يا محمد .

قال فاخبرنى كم لله من نظرة فى خلقه فى كل يوم و ليلة قال ثلاثمائة و ستون نظرة فى كل نظرة يحيى و يميت  و يمضى و يقضى و يرفع و يضع و يسعد و يشقى و يذل و يقهر و يغنى و يفقر قال صدقت  يا محمد  . ( 1 ) در اين حديث  بيان عرض قلم نشده است  و شايد در طبع ساقط شده باشد و از اختصاص روايت  آن نقل مى شود .

فى الكافى  عن ابى عبدالله عليه السلام أن الله خلق العقل و هو اول خلق من الروحانيين عن يمين العرش من نوره فقال له ادبر فأدبر ثم قال له اقبل فأقبل فقال الله تعالى خلقتك  خلقا عظيما و كرمتك  على جميع خلقى الحديث  . ( 2 )

و عن انس قال  قال رسول الله صلى الله عليه و آله أن بين يدى پاورقى :

1 صفحه 172 , خريده ابن الوردى .

2 حديث  14 , كتاب  العقل و الحهل من الكافى .

صفحه : 166

الرحمن تبارك  و تعالى للوحا فيه ثلثمائة و خمس عشرة شريعة يقول الرحمن و عزتى و جلالى لايجيئنى عبد من عبادى لايشرك  بى شيئا فيه واحدة منكن الاأدخلته الجنة  . ( 1 )

قال ابن عباس اول ما خلق الله القلم ثم قال اكتب  ما هو كائن الى يوم القيمة قال و هو قلم من نور طوله كما بين السماء و الارض . و روى مجاهد عنه قال ان اول ما خلق الله القلم فقال اكتب  القدر فكتب ما هو كائن الى يوم القيمة و انما يجرى الناس على امر قد فرغ منه . ( 2 )

و فى سعد السعود فى حديث  الملكين الموكلين بالعبد انهما اذا ارادا النزول صباحا و مساءا ينسخ لهما اسرافيل عمل العبد من اللوح المحفوظ فيعطيهما ذلك  فاذا صعدا صباحا و مساء بديوان العبد قابله اسرافيل عليه السلام بالنسخ التى انتسخ لهما حتى يظهر انه كان كما نسخ منه . ( 3 ) الاختصاص  سال ابن سلام النبى صلى الله عليه و آله عن ن والقلم قال النون اللوح المحفوظ و القلم نور ساطع و ذلك  قوله ن و القلم و ما يسطرون قال صدقت  يا محمد .

فاخبرنى ما طوله و عرضه و ما مداده و اين مجراه قال طول القلم خمسمائة سنة و عرضه مسيرة ثمانين سنة له ثمانون سنا يخرج المداد من بين اسنانه يجرى فى اللوح المحفوظ بامرالله و سلطانه قال صدقت  يا محمد . فاخبرنى عن اللوح المحفوظ مما هو قال من زمردة خضراء اجوافه اللؤلؤ بطانته الرحمة قال صدقت  يا محمد .

فاخبرنى كم لحظة لرب  العالمين فى اللوح المحفوظ فى كل يوم و پاورقى :

1 صفحه 91 , ج 14 بحار .

2 صفحه 88 , ج 14 بحار .

3 مناط الاحكام طالقانى رحمة الله .

صفحه : 167

ليلة قال ثلاثمائة و ستون لحظة  .

بيضاوى در تفسير انوار التنزيل در معانى ن گويد : ن من اسماء الحروف  و قيل من اسماء الحوت  و المراد به الجنس او اليهموت  و هو الذى عليه الارض أوالدواة فان بعض الحيتان يستخرج منه شىء اشد سوادا من النقش يكتب  به .

سبحان الله كه در كتب  تراجم حيوانات  نوشته اند كه برخى از ماهيان , مواد سياهى از خود اخراج مى كند به طورى كه براى جلوگيرى دشمن آب  درياى اطراف  خود را سياه مى كند تا دشمن بدو دست  نيابد .

و نيشابورى در تفسير غرائب  القرآن گويد : و عن بعض الثقات  أن اصحاب السحر يستخرجون من بعض الحيتان شيئا اسود كالنفس او اشد سواد امنه يكتبون منه فيكون النون و هو الحوت  عبارة عن الدواة و يعضده ما روى أن النبى صلى الله عليه و آله قال اول شىء خلق الله القلم ثم خلق النون و هو الدواة ثم قال اكتب  ما هو كائن من عمل او أثر اورزق أو أجل فكتب ما هو كائن و ما كان الى يوم القيمة ثم ختم على القلم فلم ينطق به الى يوم القيمة  .

و فى الحديث   اول ما خلق الله جوهرة فنظر اليها بعين الهيبة فانذابت و تسخنت  فارتفع منها دخان و زبد فخلق من الدخان السماء و من الزبد الارض  . ( 1 )

روايات  اهل بيت  عليهم السلام درباره لوح و قلم بسيار است  خداوند متعال توفيق فهم اشارات  و ادراك  حقائق آنها را مرحمت  بفرمايد . پوشيده نيست  كه لسان قرآن و لسان اهل بيت  وحى و رسالت  در اين گونه مسائل از غوامض علوم است  چنانكه خود آن بزرگان فرموده اند  حديثنا پاورقى :

1 غرائب  القرآن للنيشابورى فى تفسير سوره ن و القلم .

صفحه : 168

صعب  مستصعب  لايحتمله الاملك  مقرب  او نبى مرسل او عبد امتحن الله قلبه للايمان  از حديث  سفيان ثورى و غير آن دانسته اى كه چگونه امام نون را به نهر و نهر را به مداد و مداد را به مداد نور تفسير كرده است  و چون سفيان بيان بيشتر خواست  به سفيان فرمود اگر تو را اهل جواب  نمى يافتم جواب  نمى دادم كه جواب  دادن ملك  است  و در حقيقت  ملك  كه سخن فرمودند فرمودند كه طعام ملك  تسبيح و شراب  او تقديس است  و او را صفات  جسم و جسمانى نمى باشد , چنانكه در فصل قبل مستوفى بيان شده است  . و در همان حديث  كه دقت  شود معلوم گردد كه امام ن را صادر اول و مقدم بر قلم معرفى فرموده است  . زيرا كه فرمود :  ن ملك  يؤدى الى القلم و هو ملك  , و القلم يؤدى الى اللوح , الخ  .

پس ن صادر اول است  و در حديث  كافى بود كه اولين خلق از روحانيين از يمين عرش از نور خداوند و خلقى عظيم و از همه مخلوق گرامى تر است  . و در احاديث  ديگر آمده است  كه صادر نخستين حقيقت  محمديه است  كه اول ما خلق الله نورى .

پس ن حقيقت  محمديه است  كه امام فرمود رسول الله را در قرآن پنج اسم است  يكى از آنهااست  .

و ديگر اين كه ن را به مداد تفسير كرد , مدادى كه نور است  و همه حروف و كلمات  وجودى از اين مداد نوشته شده است  پس وجود در هر جا كه قدم نهاد نور است  .

مداد حروف  كتبى مركب  است  كه بهترين آن مركب  سياه است  و چون از تركيب  چند ماده صورت  مى گيرد آن را مركب  گفته اند كه يك  نوع آن از دوده و زاج و مازو و صمغ ساخته مى شود . چنان كه در ملحقات  اشعار نصاب ابونصر فراهى آمده است  :

همسنگ  دوده زاج است

همسنگ  هر دو مازو

صفحه : 169

همسنگ  هر سه صمغ است

آنگاه زور بازو

و باز :

بستان دو درم دود چراغ بى نم

صمغ عربى در او فكن چار درم

مازو دو درم نيم درم زاج سياه

از بهر مركبش فرو ساى بهم

در دفتر دل در وصف  قرآن عينى و كتبى ثبت  است  كه :

بود قرآن كتبى آيت  عين

بود هر آيات  او رايت  عين

الف  در عالم عينى الوف  است

بمانند الف  ديگر حروف  است

حروف  كتبيش باشد سياهى

حروف  عينيش نور الهى

كه اينجا يوم فصل است  و جدايى است

و آنجا يوم جمع است  و خدايى است

زمين بر پشت  حوت  است  : و فرمود نون ملك  يؤدى الى القلم , پس قلم از آن تعين گرفته است  هم اينكه به قلم ميدهد و هم اينكه زمين بر پشت اوست  . بدانكه جميع عالم جسمانى نسبت  به ماوراى طبيعت  ارض است  . بلكه هر مرتبه نازل وجود نسبت  به مافوق خود ارض است  و مافوق آن آسمان آن , نون حوت  است  كه زمين بر پشت  او قرار گرفته است  كه عالم جسمانى به روح مدبر آن كه عالم امر است  برقرار است  و حوت  در اضطراب  بود چونكه حوت  حيات  صرف  است   و ان الدار الاخرة لهى الحيوان لو كانوا يعلمون .  ( 1 )

پاورقى :

1 سوره عنكبوت  آيه 65 .

صفحه : 170

و حيات  را قرار و سكون نيست  , وحى چون لفظ حيوان و نزوان و نظائر آنها كه همه حروف  آنها بر وفق معانى آنها متحرك  اند در حركت  است  و هستى حى است  بلكه يكپارچه حيات  است  كه در فوران و جوشش است  . كل يوم هو فى شأن كه حق سبحانه در هر شب  و روز سيصد و شصت  بار در خلق نظر دارد و در هر بار شأن او لايعد و لايحصى است  . مرحوم حكيم آقا على مدرس زنوزى چه خوب  گفته است  :

خاك  چون عنقا و آدم اوج اوست

فعل حق دريا و عالم موج اوست

در حضيض موج او بس او جهاست

موجها دريا و دريا موجهاست

و در لفظ يوم نيز بايد تأمل كرد كه يوم مقابل شب  در نزد ما نيست  زيرا كه شأن خداوند در مطلق يوم و ليل و در ما قبل عالم جسمانى نيز جارى است و حال اين كه ليس عند ربك  صباح و لامساء . بلكه ظهور تجليات  اسما و صفات  خداوند است  كه از ظهور تعبير به يوم شده است  .

در اينجا حديثى از حضرت  امام صادق عليه السلام كه ثقه الاسلام كلينى در باب  حدوث  اسماء اصول كافى به اسنادش از ابراهيم بن عمر از آنجناب روايت  كرده است  بياوريم كه آن حديث  از اسرار مكنون و از غوامض علوم است  و به اشاراتى كه در اين رساله شده است  تا حدى توان بفهم آن وقوف يافت  و بطور اجمال مضمون اين حديث  بر طبق مفاد لفظ در تقريب  مطلب اين مقام كه در آن بحث  مى كنيم مفيد است  :

قال عليه السلام ان الله تبارك  و تعالى خلق اسما بالحروف  غير متصوت  و باللفظ غير منطق و بالشخص غير مجسد و بالتشبيه غير موصوف  و باللون غير مصبوغ , منفى عنه الاقطار , مبعد عنه الحدود , محجوب  عنه حس كل متوهم مستتر غير مستور فجعله كلمة تامة على

صفحه : 171

اربعه أجزاء معاليس منها واحد قبل الاخر , فاظهر منها ثلاثة اسماء لفاقة الخلق اليها و حجب  منها واحدا و هو الاسم المكنون المخزون فهذه الاسماء التى ظهرت  فالظاهر هو الله و تبارك  و تعالى و سخر سبحانه لكل اسم من هذه الاسماء اربعة اركان فذلك  اثنا عشر ركنا ثم خلق لكل ركن منها ثلاثين اسما فعلا منسوبا اليها فهو الرحمن الرحيم الملك  القدوس الخالق البارى المصور الحى القيوم لاتأخذه سنة و لانوم العليم الخبير السميع الحليم العزيز الجبار المتكبر العلى العظيم المقتدر القادر السلام المآمن المهيمن المنشىء البديع الرفيع الجليل الكريم الرزاق المحيى المميت الباعث  الوارث  فهذه الاسماء و ما كان من الاسماء الحسنى حتى تتم الثلاثة مائة و ستين اسما . فهى نسبة لهذه الاسماء الثلاثة و هذه الاسماء الثلاثة اركان و حجب  الاسم الواحد المكنون المخزون بهذه الاسماء الثلاثة و ذلك قوله تعالى قل ادعوالله او ادعوا الرحمن ايا ما تدعوا فله الاسماء الحسنى . ( 1 )

امام عليه السلام فرمودند : بدرستى كه خداوند تبارك  و تعالى اسمى را خلق فرمودند كه بصوت  حروف  متصوف  نبود , و بلفظ گفته نمى شد , و بشخص مجسد نبود , و بتشبيه موصوف  نبود , و به رنگارنگ  شده نبود , أقطار ( طول و عرض و عمق ) از او منفى است  , و حدود از او دور , و از حس هر متوهمى محجوب  است  , پوشيده آشكار است  , پس خداوند آنرا يك  كلمه تام بر چهار جزء قرار داد كه همه اجزاء با هم بودند , هيچيك  از آن اجزاء چهارگانه پيش از ديگرى نيست  .

پس خداوند از آن چهار اسم سه اسم را بسبب  فاقه و احتياج خلق بدانها ظاهر فرمود . و از آن چهار يكى را از خلق محجوب  فرمود و آن اسم پاورقى :

1ج 1 , معرب  صفحه 87 .

صفحه : 172

مكنون و مخزون است  .

و اين اسمائى كه ظاهر شدند ظاهر : الله و تبارك  و تعالى است  . و خداوند سبحان براى هر اسمى از اين اسماء سه گانه چهار ركن مسخر فرمود , پس اركان دوازده ركن است  . سپس براى هر ركنى سى اسم كه , فعل هر يك  اسم منسوب  بدان ركنها باشد آفريد , يعنى هر اسم مشتق از فعل باشد كه دلالت  بر صفاتى كند كه لايق آن ركن باشد نه جامد كه دلالت  بر صفات آنها نكند و آن رحمن , رحيم , ملك  , قدوس , خالق , بارى , مصور , حى , قيوم , لاتاخذه سنة و لانوم , عليم , خبير , سميع , بصير , حكيم , عزيز , جبار , متكبر , على , عظيم , مقتدر , قادر , سلام , مؤمن , مهيمن , منشىء , بديع , رفيع , جليل , كريم , رازق , محيى , مميت  , باعث  , وارث است  .

اين اسماء و ديگر اسماء حسنى تا سيصد و شصت  اسم تمام و كامل گردد . پس اين اسماء نسبت  آن سه اسم اند و آن اسماء سه گانه اركانند و آن يك اسم مكنون مخزون باين اسماء سه گانه محجوب  شده است  . اين است  قول خداوند تعالى  قل ادعوا الله او ادعوا الرحمن ايا ماتدعوا فله الاسماء الحسنى  .

هر يك  از سه اسم ظاهر : الله و تبارك  و تعالى , را دوازده ركن و هر ركن را سى اسم فعل است  . سه ضرب  در چهار ضرب  در سى , سيصد و شصت گردد .

آيا اسماء الله زائد بر ذات اند يا عين ذات اند ؟ جواب  اين كه هوالاول والاخر و الظاهر و الباطن . تعالى الله عما يقول الظالمون علوا كبيرا  .

چون در تطابق عوالم و مظاهر اين سيصد و شصت  اسم سخن رود يك  مرتبه ظهور آن را در درجات  دائره مى يابيم كه هر دائره اعم از دوائر عظام و صغار سيصد و شصت  درجه است  كه خداوند رفيع الدرجات  است  چنانكه اين اسم شريف  در قرآن كريم آمده است  و رفيع به حساب  جمل

صفحه : 173

سيصد و شصت  مى شود . سبحان الله كه دائره فلك  دوازده برج است  و هر برجى را سى درجه و مجموع درجات  سيصد و شصت  است  . تا از اين اشارات  و لطائف  حديث  صادق آل محمد صلوات  الله عليهم چه حقائقى توان ادراك  كرد .

الا اى طوطى گوياى اسرار

مبادا خاليت  شكر ز منقار

سرت  سبز و دلت  خوش باد جاويد

كه خوش نقشى نمودى از رخ يار

سخن سر بسته گفتى با حريفان

خدا را زين معما پرده بردار

ن , به حوت  و به مداد و دوات  تفسير شده است  . و از حوت  دريا مركب گيرند و نويسند . چه كلماتى از اين مركب  بر الواح , و چه كلمات  نورى از مداد نورى آن حوت  بر الواح اشياء پديد آمد ؟

چو قاف  قدرتش دم بر قلم زد

هزاران نقش بر لوح عدم زد

و پوشيده نيست  كه حيات  حوت  به آب  است  و كان عرشه على الماء . آن مداد را تعبير به نهر فرمود كه اين همه كثرات  نورى را بايد بقدر نهر مداد باشد آنهم نهرى كه از برف  سفيدتر و از انگبين شيرينتر و قلم آن از شجره خلد . مداد و لوح و قلم همه نورند و در عين حال همه اسماء الله اند و خداوند باين اسماء سوگند ياد مى كند اسمايى كه بصورت  حروف متصوت  نمى باشند و به لفظ گفته نمى شوند و الوان و ابعاد و حدود از آنها منفى اند خلاصه از صفات  جسم و جسمانيات  منزه اند , و اسماء حسنى و كلمات تامه اويند , و پوشيده آشكارند , و امام مى گويد ما كلمات  تامه حق و اسماء حسناى الهى هستيم .

بزرگى اين نهر چه قدر است  ؟ بايد ببينيم كلماتى كه بدين نهر بر الواح صفحه : 174

نوشته شده چه قدر است  ؟ تا مگر آنگاه به عظمت  نهر پى برد . حق سبحانه فرمود :  و لو ان ما فى الارض من شجرة اقلام و البحر يمده من بعده سبعة ابحر مانفذت  كلمات  الله  ( 1 ) و فرمود :  قل لو كان البحر مدادا لكلمات  ربى لنفد البحر قبل أن تنفد كلمات  ربى و لوجئنا بمثله مددا  . ( 2 ) تو خود حديث  مفصل بخوان از اين مجمل .

و ديگر اين كه زمين بر پشت  حوت  است  , ون هم به حوت  تفسير شده است , و هم در حديث  ديگر به سمكه . اصل لغت  سمك  بلندى از هر چيز است  كه سقف  خانه سمك  است  , و آسمان سمك  . و سمك  الله السماء بلند گردانيد خداى آسمان را . سمكه ن هم آسمانى است  كه كواكب  بيشمار موجودات  بر اين آسمانند . و در عين حال اگر گوئى رق منشور است  كه اين همه كلمات وجودى بر آن مسطوراند , مقبول است  .

شيخ صدوق رحمه الله در توحيد باسنادش از رسول الله صلى الله عليه و آله روايت  كرده است  كه :  ان الله عزوجل عمودا من ياقوتة حمراء رأسه تحت  العرش و اسفله على ظهر الحوت  فى الارض السابعة السفلى فاذا قال العبد لااله الا الله اهتز العرش و تحرك  العمود فيقول الله تبارك  و تعالى اسكن يا عرشى فيقول كيف  اسكن و انت  لم تغفر لقائلها فيقول الله تبارك  و تعالى اشهد و املائكتى انى قد غفرت  لقائها  در اين حديث  بلند بايد دقت  بسزا كرد تا از انضمام آن با ديگر احاديثى كه نقل كرديم چه نتيجه حاصل گردد اگر اهل لسانى در بيان آن باربعين قاضى سعيد كه حديث اول آنست  رجوع شود .

در احاديث  آمده است  كه  اول ما خلق الله العقل , اول ما خلق الله نورى , اول ما خلق الله روحى , اول ما خلق الله القلم , اول ما خلق الله ملك

پاورقى :

1 سوره لقمان , آيه 28 .

2 سوره كهف  , آيه 110 .

صفحه : 175

كروبى , و اول ما خلق الله النور  . و در حديث  ديگر  اول مخلوق هو الهوى  . و ابو جعفر امام باقر عليه السلام در حديثى كه رجل شامى آن بزرگوار را از اولين مخلوق مى پرسد گفتار امام باين جمله مى رسد  ولكنه اذلاشىء غيره و خلق الشىء الذى جميع الاشياء منه و هو الماء الذى خلق الاشياء منه فجعل نسب  كل شىء الى الماء و لم يجعل للماء نسبا يضاف  اليه الحديث   . حديث  را جناب  كلينى در روضه كافى باسنادش از محمد بن عطيه روايت  كرده است  .

و در حديث  ديگر كه از غرائب  القرآن نقل كرديم از رسول الله صلى الله عليه و آله است  كه اولين مخلوق جوهره اى بود كه خداوند بعين هيبت  در آن نگريست  پس آب  شد و گرم شد كه دود و كفك  از آن برآمد دود آسمان شد و كف  زمين  ثم استوى الى السماء و هى دخان  . ( 1 )

و در حديث  ديگر بود كه اول ما خلق الله , القلم و الحوت  . و از همان حديث  و احاديث  ديگر استفاده مى گردد كه  اول ما خلق الله , الحوت   . بارى الفاظ و عبارات  براى معانى چون لباسهاى گوناگون براى افراد انسانى اند .

ديده اى خواهم كه باشد شه شناس

تا شناسد شاه را در هر لباس

قلم را بطول پانصد سال راه و بعرض هشتاد سال و در روايت  امير عليه السلام بطول هفتصد سال راه و در بعضى از روايات  بطول بين آسمان و زمين تعريف  كرده اند آ نرا هشتاد دندانه است  كه مركب  از آن دندانه ها بر لوح محفوظ بامرالله تعالى جارى مى شود و قلم هم نور است  و نوشته هم نور و نويسندگان كرام كاتبون و اين قلم در دستى است  كه مراد از دست  قوه است نه چنانكه مشبهه پندارند و اين قلم الاقلام است  كه بدون كف  و ابهام از وى قضاى الهى جارى مى گردد . قضا حكم كلى است  كه در آن تفصيل و تميز و پاورقى :

1 سوره فصلت  , آيه 12 .

صفحه : 176

تقدير نيست  چون بر لوح نشيند و اندازه و حد گيرد آنگاه قدرش گويند . قضا از قلم منبعث  مى گردد و قدر از لوح , و قلم قدر را مى نويسد , و مراتب  كلمات  تا بدين نشأه شهادت  مطلقه رسيد . و قلم را هشتاد دندانه است  و لوح را سيصد و پانزده شريعت  كه هر شريعت  به جنت  كشاند . رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم به ابن سلام فرمود : بطانت  لوح رحمت  است  .

و در روايت  امام صادق عليه السلام , لوح را به رق تعبير فرمود . رقى كه از نقره سفيدتر و از ياقوت  صافى تر است  .

و فرمود : آن كتاب  مكنون است  كه همه نسخه ها از وى استنساخ مى شود . و بر دهن قلم مهر زده شد كه تا قيامت  نطق ندارد , نوشتنى ها نوشته شد . فرمودند : قلم لؤلؤ است  . باز فرمودند نور است  . و باز فرمودند از شجر خلد است  . و باز فرمودند ملك  است  .

و لوح هم محفوظ از محو و زوال است  . و حق سبحانه فرمود :  يمحوالله مايشاء و يثبت  و عنده أم الكتاب   . ( 1 ) پس بنگر كه محو و اثبات در كدام مرتبه است  , و لوح محفوظ در كدام مرتبه , و ام الكتاب  چيست  و در چه مرتبه است  .

و امام فرمود كه لوح محفوظ ملكى است  كه به اسرافيل مى رساند و اسرافيل به ميكائيل و ميكائيل به جبرئيل و جبرئيل به انبياء و رسل صلوات  الله عليهم .

رسول الله فرمود لوح از در سفيد است  و دفتانش زبرجد سبز و باطن لوح هم چون باطن قلم رحمت  است  اين رق منشور براى كلمات  كتاب  بزرگ پاورقى :

1 سوره رعد آيه , 30 .

صفحه : 177

آفرينش چون هيولى است  كه رق منشور صورتهاى بيشمار عالم طبيعت  است  . امام صادق عليه السلام به عبدالرحيم قصير فرمود : كه آنچه قلم در رق سفيدتر از نقره و صافى تر از ياقوت  نوشت  كتاب  مكنونى است  كه اصل همه نسخه ها است  و ديگر نسخه ها از آن اصل استنساخ مى شود . خداوند متعال در قرآن كريم فرموده است  :  و ان من شىء الا عندنا خزائنه و ما ننزله الابقدر معلوم  . ( 1 )

انزال دفعى است  و تنزيل تدريجى , آن كلى است  و اين جزئى , آن اصل است  و اين فرع . در خزائن قضا است  كه ام الكتاب  است  و اصل نسخه ها بقدر معلوم تنزيل مى ياب د كه به تقدير در مىآيد و آن را قدر گوئيم . بدان كه امين الاسلام طبرسى در تفسير شريف  مجمع البيان كه بيان ارتباط سور و آيات  قرآنى مى فرمايد , مرادش[ ( قرآن انزالى](  است  كه يكبارگى در قلب  خاتم ـ صلى الله عليه و آله و سلم ـ نازل شده است[  (  انا انزلناه فى ليلة القدر ](  , نه قرآن تنزيلى كه در مدت  بيست  و سه سال نجوما به حسب  مناسبات  و اوضاع و احوال و رويدادهاى خاص به تدريج در خارج اعنى در ظرف  زمان نازل شده است[  (  و قرآنا فرقناه  لتقرأه على الناس على مكث  و نزلناه تنزيلا ](  ( 2 ) , قرآن در مقام جمع است  و انزالى , و فرق در مقام نشر است  و تنزيلى فافهم . به نكته 573 كتاب  ما هزار و يك  نكته , و دو كتاب  ديگر ما[ : ( انسان و قرآن](  و[ ( فصل الخطاب](   در اين امر رجوع شود .

بعضى[ ( ن](  را از اسماء سوره دانسته اند . و امام صادق عليه السلام فرمود : نهرى در بهشت  است  . و علم در تأويل به آب  بر مى گردد , پس ن مرتبه اى از مراتب  عالم است  . و حقيقت  محمديه صلى الله عليه و آله و سلم با جميع مراتب  عالم متحد است  , و مراتب  عالم مراتب  سعه وجود است  و

پاورقى :

1 سوره حجر آيه 21 .

2 سوره الاسراء , آيه 107 .

صفحه : 178

سوره ظهور آن مراتب  است  و حق مساوق وجود است  ون اسم آن سوره است  . ون و قلم و لوح ورق منشور و كتاب  مسطور و ديگر مراتب  وجود , از جهتى و لحاظى همه مراتب  علم خداونداند .

باز سخن در مراتب  نزول و ظهور قرآن مجيد پيش مىآيد , چند آيه از قرآن بياوريم تا از سير در اين آيات  چه حقايقى تحصيل گردد .

سفر بايد كرد كه در آن فوائد بسيار است  :

و ما من دابة فى الارض الا على الله رزقها و يعلم مستقرها و مستودعها كل فى كتاب  مبين  . ( 1 )

قال علمها عند ربى فى كتاب  لايضل ربى و لا ينسى  . ( 2 ) الم تعلم أن الله يعلم ما فى السماء و الارض أن ذلك  فى كتاب  على الله يسير  . ( 3 )

و ما من غائبة فى السماء و الارض الا فى كتاب  مبين  . ( 4 ) لايعزب  عنه مثقال ذرة فى السموات  و لا فى الارض و لا اصغر من ذلك  و لا اكبر الا فى كتاب  مبين  . ( 5 )

و ما يعمر من معمر و لا ينقص من عمره الا فى كتاب  ان ذلك  على الله يسير  . ( 6 )

و كل شىء احصيناه فى امام مبين  . ( 7 ) .

و انه فى ام الكتاب  لدنيا لعلى حكيم  . ( 8 ) .

پاورقى :

1 ـ سوره هود آيه 7 .

2 ـ سوره طه آيه 53 .

3 ـ سوره الحج آيه 71 .

4 - سوره النمل آيه 76 .

5 - سوره سبا آيه 4 .

6 - سوره فاطر آيه 12 .

7 - سوره يس آيه 12 .

8 - سوره زخرف  آيه 5 .

صفحه : 179

و عندنا كتاب  حفيظ  . ( 1 )

و كتاب  مسطور فى رق منشور  . ( 2 )

ما اصاب  من مصيبة فى الارض و لا فى انفسكم الا فى كتاب  من قبل أن نبرأها ان ذلك  على الله يسير لكيلا تأسوا على مافاتكم و لاتفرحوا بما آتيكم  . ( 3 )

ن والقلم و ما يسطرون  . ( 4 )

و كل شىء احصيناه كتابا  . ( 5 )

بل هو قرآن مجيد فى لوح محفوظ  . ( 6 )

و انه لقرآن كريم فى كتاب  مكنون لايمسه الا المطهرون تنزيل من رب العالمين  . ( 7 )

و كل شىء فعلوه فى الزبر و كل صغير و كبير مستطر  . ( 8 ) آيا كتاب  و كتاب  مبين و كتاب  مسطور و ام الكتاب  و امام مبين و لوح محفوظ و زبر و نظائر آنها در اين آيات  و آيات  ديگر هر يك  اسم يك حقيقت  جداگانه مى ب اشد يا اينكه همه دلالت  بر يك  حقيقت  دارند جز اينكه بعنايات  و عناوين مختلف  باسامى گوناگون تعبير شده اند از بحث  و فحص در آيات  و اخبار و قواعد عقلى , وجه دوم متعين است  . در تفسير قمى در تفسير سوره يس گويد : كل شىء احصيناء فى امام مبين اى فى كتاب  مبين و هو محكم  . و قال على عليه السلام : انا و الله الامام پاورقى :

1 سوره ق آيه 5 .

2 سوره طور آيه 4 .

3 سوره حديد آيه 23 .

4 سوره قلم آيه 2 .

5 سوره النبا آيه 30 .

6 سوره بروج آيه 23 .

7 سوره واقعه آيه 83 .

8 آخر سوره قمر .

صفحه : 180

المبين ابين الحق من الباطل و رثته من رسول الله صلى الله عليه و آله .

و فى معانى الاخبار باسناده الى ابى الجارود عن ابى جعفر عن جده عليهم السلام  عن النبى صلى الله عليه و آله فى حديث  انه قال فى على عليه السلام انه الامام الذى احصى الله تبارك  و تعالى فيه كل شىء  . شيخ حر عاملى قدس سره در آخر باب  پنجم جلد دوم فصول مهمه از مجالس به اسنادش عن ابى الجارود  عن ابى جعفر محمد بن على الباقر عليه السلام قال : لما نزلت  هذه الاية  و كل شىء احصيناه فى امام مبين  قام رجلان من مجلسهما فقالا يا رسول الله هو التورية ؟ قال لا , قالا فالا نجيل ؟ قال لا , قالا فالقرآن , قال لا , قيل اميرالمؤمنين على عليه السلام ؟ فقال رسول الله صلى الله عليه و آله : هذا الذى احصى الله فيه علم كل شىء  . در اين مقام راجع به اقسام نون و قلم و عرش و حمد و قلب  و قيامت  به نكته 663 هزار و يك  نكته رجوع شود .

آيا ممكن است  كه انسان به جايى برسد كه بشود الامام الذى احصى الله تبارك  و تعالى فيه كل شىء كه جان او لوح محفوظ گردد و عالم به آنچه در كتاب  مبين است  بشود و وعاء حقائق عوالم گردد , يا ممكن نيست  ؟ آن چه كه از ادله عقليه و آيات  و اخبار مستفاد است  البته وجه اول متعين است  چنانكه در ديگر رسائل اين كمترين چون نهج الولايه , و انسان كامل از ديدگاه نهج البلاغه و غير هما معنون و مبرهن است  . آيا بحث  در لوح و قلم و قضا و قدر و حروف  مقطعه قرآن , به همين قدر پايان يافت  , يا اين كه اگر به منطق عالمى ربانى شرح داده شود مثنوى هفتاد من كاغذ شود ؟ البته وجه دوم متعين است  .

رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم در جواب  ابن سلام فرمود كه دو ملك  موكل بنده بين دو شانه او نشسته اند و زبانش قلمشان و آب  دهانش دواتشان و روانش لوحشان است  كه اعمال او را تا مماتش مى نويسند . گويا صفحه : 181

بين دو شانه نشستن ايشان اشاره به اشراف  و اطلاع و احاطه آنان بر احوال عبد باشد .

و آنكه فرمود فؤاد عبد لوح ملكين است  همان است  كه مكرر از آيات  و اخبار اشاراتى كرده ايم كه آدمى صحيفه اعمال خود است  ,  اقرأ كتابك كفى بنفسك  اليوم عليك  حسيبا  . ( 1 )

زبان در اين حديث  قلم شد و آب  دهن دوات  , صادر نخستين قلم الاقلام بود ون دوات  , مظاهر قلم و لوح در عوالم به اقتضاى احوال هر عالمى بايد تا چه اندازه باشد ؟ از آن قلم الاقلام بگير تا به اين قلمى كه اكنون در دست من است  و بدان بر لوح كاغذ مى نويسم .

چو من ماهى كلك  آرم بتحرير

تو از نون و القلم مى پرس تفسير

حالا كه در كتابت  و كاتب  و لوح و قلم , تا اندازه اى آشنائى حاصل شده است  , در نوشتن خداوند متعال در دلهاى مؤمنان هم تدبرى شود , اولئك كتب  فى قلوبهم الايمان و ايدهم بروح منه . ( 2 )

آن كه گفتيم[ : ( به اقتضاى احوال هر عالم](  جهتش اين است  كه در آنجا به غير كف  و ابهام است  و در اينجا با كف  و ابهام . باز اگر تأمل شود معلوم مى گردد كه هر عقلى قلم است  و هر نفسى لوح . و همچنين هر ما فوقى نسبت  به مادونش كه آن واهب  است  و اين متهب  , آن قلم و اين لوح است  . معلم و متعلم آن قلم است  و اين لوح . و هر فاعلى قلم و هر منفعلى لوح است  . آدم قلم و حوا لوح است  .

آسمان مرد و زمين زن در خرد

هر چه آن انداخت  اين مى پرورد

پس آسمان قلم و زمين لوح است  . اميرالمؤمنين على عليه السلام مظهر عقل كل , و سيده نساء عالمين فاطمه صديقه مظهر نفس كل است  و پاورقى :

1 الاسراء , 15 .

2 مجادله , 23 .

صفحه : 182

عقل و نفس قلم و لوح اند .

شيخ عارف  محيى الدين عربى در باب  سيصد و شانزده فتوحات  مكيه , و قيصرى در اواخر فصل اول مقدماتش بر شرح فصوص الحكم محيى الدين آنجا كه گفته است  : اشاره الى بعض المراتب  الكلية و اصطلاحات  الطائفة فيها . ( 1 ) و ميرداماد در قبس عاشر قبسات  ( 2 ) , و صدر المتألهين در جلد ششم اسفار طبع اول ( 3 ) و ديگر موارد موقف  هفتم آن , در لوح و قلم و نظائر آنها مطالبى بسيار بلند و تحقيقاتى سودمند آورده اند . به خصوص در فتوحات  مكيه كه شيخ تضلع علمى خود را به خوبى معرفى كرد و بعد از وى در اين امور به از او نگفته اند و بجز از گفتار او نياورده اند . و نيز متأله سبزوارى در شرح اسرار دفتر سوم مثنوى ( 4 ) درن وق بيانى شيرين دارد .

و از آنكه رسول الله صلى الله عليه و آله وسلم فرمود : فؤاد عبد لوح ملكين است  نيز اشارتى بدين مطلب  است  كه سير در عوالم انفسى راهنماى بعوالم آفاقى است  كه در تطبيق عالم صغير و كبير سخن ها بسيار رفته است و از اين مقايسه مطالبى پديد آمده است  . من عرف  نفسه فقد عرف  ربه . از اين مباحث  و اشارات  فوق بايد پى ببرى آسمانى كه وحى از آنجا نازل مى شود و ملك  از آنجا فرود مىآيد چيست  ؟ و بدانى كه ملائكه را كه مدبرات  مادون خودند مراتب  مختلف  و مقامات  و درجات  متعدد است  و ما مناالا له مقام معلوم . ( 5 )

از قواى نظام هستى مطلقا تعبير به ملائكه و املاك  فرموده اند . مثلا دو پاورقى :

1 ص 11 , ط 1 .

2 ص 279 , ط 1 , و ص 299 .

3 111 , ط 1 , رحلى .

4 249 , ط 1 .

5 صافات  , 164 .

صفحه : 183

قوه شهويه و غضبيه از ملائكه ارض اند . به شرح قيصرى بر فص آدمى فصوص الحكم ( 1 ) و به نكته 114 هزار و يك  نكته راقم رجوع شود . معلم ثانى فارابى را در فصوص , فصى به غايت  نيكو در مسائل اين فصل است  كه فرمود :

[ ( لاتظن أن القلم آلة جمادية . و اللوح بسيط , و الكتاب  ( الكتابة خ ل ) نقش مرقوم , بل القلم ملك  روحانى , و اللوح ملك  روحانى , و الكتابة تصوير الحقائق , فالقلم يتلقى ما فى الامر من المعانى و يستودعه اللوح بالكتابة الروحانية , فينبعث  القضاء من القلم , و التقدير ( والقدرخ ل ) من اللوح . أما القضاء فيشتمل على مضمون أمره الواحد , و التقدير يشتمل على مضمون التنزيل بقدر معلوم و فيها يسنح ( يسيح , يشبح خ ل ) الى الملائكة التى فى السماوات  , ثم يفيض الى الملائكة التى فى الارضين ثم يحصل المقدر فى الوجود](  .

ترجمه : گمان مبر كه قلم آلتى جمادى است  , و لوح سطحى است  , و كتاب نقشى است  بلكه قلم ملك  روحانى است  , و لوح ملك  روحانى است  و كتابت تصوير حقائق است  . پس قلم معانى را كه در عالم امر است  فرا مى گيرد و به كتابتى روحانى آن را به وديعت  به لوح مى سپارد پس قضا از قلم منبعث مى شود , و تقدير از لوح . اما قضا مشتمل بر مضمون امر واحد او است  , و تقدير مشتمل بر مضمون تنزيل به اندازه معلوم . مقدر در اين مرتبه تقدير به ملائكه اى كه در سمواتند سانح مى شود , سپس به ملائكه اى كه در زمين اند فائض مى شود سپس در وجود حاصل مى شود .

آن كه فارابى فرمود[ : ( بر دهان قلم مهر زده شد كه تا قيامت  نطق ندارد](  مرحله عاليه وجود است  كه قلم است  و بر دهان او مهر زده شده است  و

پاورقى :

1 ص 77 , چاپ  سنگى ط 1 .

صفحه : 184

مادون آن در تغيير و تجدد و حركت  و محو و اثبات  است  كه قدر نشر به وفق قضاى جمع است  فافهم . الهيات  اسفارج 3 , ط 1 , ص 111 فصل فى الاشاره الى نسخ الكتاب  مطلوبست  .

مباحثى عظيم در اين مقام پيش مىآيد كه به برخى از آنها در كتب  و رسائل ما از قبيل[ ( انسان و قرآن](  و[ ( قضا و قدر](  و[ ( خير الاثر ]( و[ ( گشتى در حركت](   اشارتى شده است  .

سبحان الله با اين كه :

هر دم از اين باغ برى مى رسد

تازه تر از تازه ترى مى رسد

و حق سبحانه فرمود  كل يوم هو فى شأن  , باز بر دهن قلم مهر زده شده است  كه تا قيامت  سخن نمى گويد .  قد جف  القلم بما هو كائن الى يوم القيامه  . جمع بين قلم و كائن در حديث  چه قدر شيرين است  . قلم در كشيم كه قد جف  القلم .

بر قلم بر خوان حسن افسون قد جف  القلم را

تا كه گستاخى نپندارد سر افسانه دارم

دعويهم فيها سبحانك  اللهم و تحيتهم فيها سلام و آخر دعويهم أن الحمدلله رب  العالمين  .

صفحه : 185

ليلة القدر و فاطمه سلام الله عليها 4

صفحه : 186

صفحه : 187

بسم الله الرحمن الرحيم

الحمد لله رب  العالمين

من عرف  فاطمه حق معرفتها فقد ادرك  ليلة القدر

( تفسير فرات  كوفى از امام صادق عليه السلام )

نظر عمده ما در اين رساله اين است  كه حضرت  سيده نساء عالمين فاطمه زهرا عليها السلام ليلة القدر و يوم الله است  , و نيز آشنائى به مقام رفيع ليلة القدر و يوم الله و پى بردن به عظمت  سعه وجودى انسان و شرح صدر اوست  كه آخذ و حامل قرآنست  . و در آن مبرهن مى گردد كه قرآن و عرفان و برهان از هم جدايى ندارند و انسان بافعل همان قرآن و عرفان و برهان است  .

ليلة القدر و يوم الله را مراتب  و مظاهر بسيار است  , چنانكه همه حقايق نظام هستى بدين منوال اند كه نسبت  دانى به عالى نسبت  فرع به اصل و ظل به ذى ظل است  . از دانى تعبير به آيت  و صنم و عكس و ظل و نظاير آنها مى كنند . قرآن كريم فرموده است  .  و لقد علمتم النشأة الاولى فلولا تذكرون  . ( 1 )

و از امام سيدالساجدين عليه السلام است  كه :  العجب  كل العجب  لمن أنكر النشأة الاخرى و هوى يرى النشاة الاولى  .

و از امام ثامن الحجج عليه السلام است  كه :  قد علم أولوالالباب  أن ما هنالك

پاورقى :

1 سوره واقعه , آيه 63 .

صفحه : 188

لايعلم الابماهيهنا  .

براى تقريب  به مقصود به صورت  تنطير گوييم : هر يك  از جنت  و نار را در همه عوالم از حضرت  علميه تا عالم شهادت  مطلقه مظاهر است  . و هر يك  از مظاهر , مظهر اسمى از اسماء الله است  . و نيز هر يك  از اين مظاهر را در هر عالمى صورى و لوازمى است  كه لايق به همان عالم مى باشند . اسماى حق سبحانه جمالى و جلالى اند , جنت  مظهر جمالى و نار مظهر جلالى است  . و همچنين قبر را در اين نشأه افراد متشابه است  , و در آن نشأه قبرى روضة من رياض الجنة است  و قبرى حفرة من حفر النار كه وزان قبر در اين نشأه و آن نشأه وزان انسان در نشأتين است  , يعنى چنانكه انسان در اين نشأه نوع و در تحت  او افراد متشابه و متماثل اند و در آن نشأه جنس است  و در تحت  او انواع كه اشخاص به حسب  علوم و افعال و ملكاتشان به صور مختلفه اند , قبرهاى اين نشأه نيز افراد متشابه اند , اما قبرهاى آخرت  قبرى روضه اى از رياض جنت  و قبرى حفرى از حفره هاى ناراست  پس قبرها خود انسانهايند .

اين دو مطلب  را به عنوان مثال ذكر كرده ايم كه يك  شىء را عوالم و مظاهر و مراتب  بسيار است  و در هر موطن حكمى خاص دارد , و در عين حال از غيب  تا عين , وحدت  هويت  او محفوظ است  . بر همين منوال زمان را نيز در بعض عوالمش حيات  و شعور است   و ان الدار الاخرة لهى الحيوان لو كانوا يعلمون  . ( 1 )

در نيل به مراتب  ليلة القدر در اين حديث  شريف  و مانند آن كه در جوامع روائى مروى است  تدبر بسزا شود , در كافى به اسنادش از زرارة روايت  كرده است  كه  قال ابو عبدالله عليه السلام : التقدير فى ليلة تسع عشرة , و الابرام فى ليلة احدى و عشرين , و الامضاء فى ليلة ثلاث  و عشرين  . ( 2 )

پاورقى :

1 سوره عنكبوت  , آيه 65 .

2 وافى فيض , ج 7 , ص 57 , چاپ  اول رحلى .

صفحه : 189

بدان كه دهر روح زمان و علت  آن است  و نسبت  دهر به زمان نسبت  روح به جسد است  . و به عبارت  اخرى موجودات  عالم دهر , مبادى و علل وجودات زمان و زمانى هستند كما اينكه سرمدى علت  دهرى است  , و چنانكه روح علت جسد و مرتبه كمال آن است  و جسد مرتبه ضعف  علت  و معلول آن است  , همچنين است  زمان و زمانيات  نسبت  به دهر . خلاصه سرمد روح دهر است  و دهر روح زمان .

مثل دهر با زمان , مثل صورت  كليه معقوله زمان ذهنى با زمان متدرج خارجى است  كه در حقيقت  بر اساس رصين حركت  جوهريه , مقدار سيلان طبيعت  است  جز اين كه صورت  معقوله با زمان خارجى معيت  وجوديه ندارد و علت  آن نيست  , اما آن صورت  عقليه اى كه جوهر مفارق در طول زمان و علت اوست  يعنى همان روح زمان , معيت  وجوديه دارد . غرض از اين تنظير ثبات  مطلق صورت  معقوله و تجدد زمان خارجى است  .

حال كه دانسته اى دهر روح زمان و علت  آن است  , و حقيقتى عقلى مفارق از طبيعت  است  , بنابراين در بسيارى از مواردى كه از زبان اهل بيت  عصمت و وحى به زمان مانند مخاطبه با ذوى العقول خطاب  مى شود , بايد به لحاظ خطاب  به اصل و مبدأ زمان بوده باشد كه از مفارقات  نوريه و دار آخرت است  و دار آخرت  حيات  و شعور است  و ان الدار الاخرة لهى الحيوان . از باب  مثال دعاى چهل و پنجم صحيفه سجاديه در وداع شهر رمضان . امام سجاد عليه السلام خطاب  به ماه مبارك  رمضان مى كند و چندين بار وى را سلام مى كند و مى فرمايد :  السلام عليك  يا شهر الله الاكبر و يا عيد اوليائه , السلام عليك  يا اكرم مصحوب  من الاوقات  و يا خير شهر فى الايام و الساعات   .

صفحه : 190

و به تقرير و تعبير ديگر گوييم : اگر در وداع زمان و سلام بدان برايت اشكال پيش آيد كه زمان از قبيل موجود زنده با شعور قابل صحبت  و توديع و سلام نيست  , جوابش اينكه :

زمان و مكان و ساير اشياى بيجان , اگر چه در اين عالمشان و به اين صورشان شاعر نيستند ولى همه آنها را در بعض عوالم عاليه حيات  و شعور و نطق و بيان و حب  و بغض است  , چنانكه اخبار بسيارى كه در احوال عوالم برزخ و قيامت  آمده است  و همچنين مكاشفات  اهل كشف  كاشف  اين مطلب است  زيرا آنچه در اين عالم وجود مى ياب د آنها را در عوالم ديگرى كه به حسب  وجود سابق بر اين عالم اند وجودى است  و موجودات  را در هر عالمى صور و احكام مخصوص به آن عالم است  كه با صور و احكام اين عالم اختلاف دارد , يعنى اختلاف  به حسب  ظل و ذى ظل و حقيقت  و رقيقت  دارد و از احكام بعض عوالم عاليه اين است  كه هر چند در آنها موجودند داراى حيات و شعوراند . زيرا كه آن دار دارحيات  است  و زنده است  , چنانكه اخبار بر آن دلالت  دارد و قول خداوند متعال و ان الدار الاخرة لهى الحيوان بدان اشارت  دارد و از اخبارى كه دلالت  بر حيات  موجودات  عالم آخرت  مى كند اخبارى اند كه در آنها آمده است  فوا كه بهشت  تكلم دارند و سرير بهشتى به تكيه كردن مؤمن بر آنها شادى و استبشار مى نمايد , بلكه برخى از اين اخبار دلالت  بر تكلمات  ارض با مؤمن و كافر دارند و اين امور به اين عالم حسى گويا نيستند , لذا اهل اين عالم تكلمات  آنها را نمى شنوند بلكه به ملكوتشان در تكلم و فرح و استبشارند .

و از اين قبيل است  تكلم حصا در دست  رسول الله صلى الله عليه و آله كه نطق و تكلم سنگ  ريزه به ملكوت  او است  و اعجاز رسول الله صلى الله عليه و آله اين بود كه نطق لسان ملكوت  آنها را به أسماع دنيوى اسماع كرده است  , بلكه آنچه را كه نبى يا ولى معجزه كرده است  از قبيل انطاق جماد و احياى آن , همه از اين بابند ,

صفحه : 191

چه اين كه عصاى موسى و طير عيسى , حياتشان به ملكوتشان بوده است  و ملكوت  از اهل اين عالم غائب  است  مگر اين كه خداوند بنا بر حكمتى براى ايشان اظهار بدارد , پس زمان در بعضى عوالمش حى است  و مر او را شعور است  . بنابراين باكى نيست  كه زمان به حسب  همان عالم خود كه حى و شاعر است  طرف  خطاب  و توديع قرار گيرد .

زمان را به بيان مذكور اصلى مفارق است  كه علت  اين زمان و روح آن است و با وى معيت  وجودى طولى دارد . و در لغت  لاتين و گرك  براى زمان رب النوع بنام ساتورنSATURNE )  ) قائل اند و شايد اشارت  به همين مطلب سامى بوده باشد .

از آنچه كه در بيان ليلة القدر تذكر داده ايم دانسته مى شود كه ليلة القدر را به حسب  نشأه عنصرى زمانى , افراد متشابه و متماثل , در يك سال و يا در يك  ماه بوده باشد , مثلا در يك  ماه مبارك  رمضان به حسب اختلاف  آفاق در يكى از آفاق شرقيه مثلا هند شبى بيست  و سوم ماه مبارك رمضان باشد كه به حسب  روايات  اهل بيت  عصمت  و طهارت  ليلة القدر است , و حال اين كه شب  قبل آن در يكى از آفاق غريبه آن مثلا ايران شب  بيست و سوم ماه مبارك  بوده است  كه در آفاق ايران رؤيت  هلال ماه مبارك  يك شب  قبل از هند به وقوع پيوسته است  كه هر دو شب  ليلة القدر است  و به حسب  آفاق متعدد است  به تعدد ظلى و زمانى , چنانكه هر يك  از انواع عالم ماده و مدت  را وجود متفرد عقلانى است  كه باذن الله مدير و مدبر افراد متكثر عنصرى نوع خود است  و همه آنها را در حضانت  خود دارد و در شرع  مقدس از آن تعبير به ملك  موكل شده است  , له معقبات  من بين يديه و من خلفه يحفظونه من امر الله ( 1 )

پاورقى :

1 سوره رعد , آيه 12 .

صفحه : 192

و بدان كه مراتب  نظام هستى را بر تثليث  فرموده اند كه عقل كل و نفس كل و عالم طبيعت  بوده باشد و از اين سه عالم به عبارات  گوناگون تعبير نموده اند , صاحب  اسفار در چندين موضع آن بر اين مبنى سخن گفته است  و همچنين صاحب  فصوص و فتوحات  و ديگر از اعاظم علماء و ما در اين مقام به نقل حديثى شريف  كه از غرر احاديث  مروى از صادق آل محمد عليه السلام است  تبرك  مى جوييم و آن اينكه عزيز نسفى در انسان كامل گويد : اين سخن امام جعفر صادق عليه السلام است  :  ان الله تعالى خلق الملك  على مثال ملكوته , و أسس ملكوته على مثال جبروته ليستدل بملكه على ملكوته و بملكوته على جبروته  . ( 1 )

پس بدان كه هر مرتبه نازل نظام هستى , مثال و آئينه مرتبه عالى آن است  و هر صغير و كبير از خزانه اش به وفق اقتضاى هر عالم بدون تجافى تنزل نموده است  تا به نشأه شهادت  مطلقه رسيده است   يدبر الامر من السماء الى الارض ثم يعرج اليه فى يوم كان مقداره الف  سنة مما تعدون ( 2 ) و ليلة القدر را هم بر اين منوال بدان چنانكه يوم الله را , فتدبر .

تعريف  ليلة القدر به بيانى رفيع تر

در حدود بيست  و پنج سال قبل , در فرخنده روزى به محضر مبارك  علم علم و طود تحقيق , حبر فاخر و بحر زاخر آيت  حق استاد بزرگوار جناب  حاج شيخ محمد تقى آملى كساه الله جلابيب  رضوانه , تشرف  حاصل كرده بودم . در آن اوان در ليلة القدر تحقيق مى نمودم و به نوشتن رساله اى در ليلة القدر اشتغال داشتم و مطالبى بسيار در اين موضوع جمع آورى كرده بودم , به همين مناسبت  از ليلة القدر سخن به ميان آوردم و نظر

پاورقى :

1 صفحه 180 , و صفحه 375 .

2 سوره سجده , آيه 6 .

صفحه : 193

شريفش را در بيان آن استفسار نموده ام . از جمله اشاراتى كه برايم بشارات  بوده است  مبذول داشتند اينكه فرمودند : به بيان امام صادق عليه السلام كه جده اش صديقه طاهره عليها السلام را ليلة القدر خوانده است  و ليلة القدر را به آنجناب  تفسير فرموده است  دقت  و تدبر نماييد . پس از آن براى تحصيل حديث  فحص بسيار كرده ايم تا به ادراك  آن در تفسير شريف  فرات  كوفى رضوان الله تعالى عليه كه حامل اسرار ولايت  است توفيق يافته ايم و صورت  آن اين است  :

فرات  قال حدثنا محمد بن القسم بن عبيد معنعنا عن ابى عبدالله عليه السلام قال :  انا انزلناه فى ليلة القدر  , الليلة فاطمة و القدر الله فمن عرف  فاطمة حق معرفتها فقد ادرك  ليلة القدر , و انما سميت  فاطمة لان الخلق فطموا عن معرفتها , او معرفتها الشك  من ابى القسم . قوله  و ما ادريك  ما ليلة القدر ليلة القدر خير من الف  شهر  يعنى خير من الف مؤمن و هى أم المؤمنين  تنزل الملائكة و الروح فيها  و الملائكة المؤمنون الذين يملكون علم آل محمد صلى الله عليه و آله و الروح القدس هى فاطمة  باذن ربهم من كل امر سلام هى حتى مطلع الفجر  يعنى حتى يخرج القائم  . ( 1 )

در اين حديث  شريف  حضرت  امام صادق عليه السلام جده اش حضرت  صديقه طاهره فاطمه زهرا عليها السلام را ليلة القدر معرفى فرمود , چرا حضرت صديقه عليها السلام ليلة القدر نباشد و حال آن كه يازده قرآن ناطق در اين ليله نازل شده است  . حديث  ياد شده خيلى بلند و متضمن مباحثى عرشى است .

قرآن كريم كه عصاره حقائق بى كران جهان هستى است  بر انسان كاملى كه مخاطب  به  الم نشرح لك  صدرك   است  بطور نزول دفعى و يكبارگى نازل شده است  . در لغت  عرب  انزال نزول دفعى است  و تنزيل نزول پاورقى :

1 صفحه 218 , طبع نجف  .

صفحه : 194

تدريجى  انا انزلناه فى ليلة القدر ( 1 ) انا نحن نزلنا عليك  القرآن تنزيلا  ( 2 ) انسان به  فعليت  رسيده قرآن ناطق است  . امام صادق عليه السلام فرمود :  من عرف  فاطمة حق معرفتها فقد ادرك ليلة القدر  .

مبانى عقلى و نقلى داريم كه منازل سير حبى وجود در قوس نزول , معبر به ليل و ليالى است  , چنانكه در معارج ظهور صعودى به يوم و ايام . بعضى از ليالى ليالى قدراند و بعضى از ايام , ايام الله . از اين اشارات  در انا انزلناه  فى ليلة القدر و در حديث  مذكور و نظائر آنها تدبر بفرما , اقرأ وراق .

اين فاطمه عليها السلام كه ليلة القدر يازده كلام الله ناطق است  امام صادق عليه السلام فرمود : كسى حق معرفت  به آن حضرت  پيدا كند يعنى به درستى او را بشناسد ليلة القدر را ادراك  كرده است  . و آن مريم عليها السلام است  كه مادر عيسى روح الله عليه السلام است  , خداوند سبحان فرمود :  و اذكر فى الكتاب  مريم اذ انتبذت  من اهلها مكانا شرقيا فاتخذت  من دونهم حجابا فارسلنا اليها روحنا فتمثل لها بشرا سويا  ( 3 ) , چه مرد و چه زن بايد خودش را تزكيه نمايد و حلقه بندگى در گوش كند . فيض حق سبحص

انه وقف  خاص كسى نيست  . به قول شيرين حكيم ابوالقاسم فردوسى : فريدون فرخ فرشته نبود

به مشك  و به عنبر سرشته نبود

به داد و دهش يافت  آن نيكوئى

تو داد و دهش كن فريدون توئى

دفتر دل كه يكى از آثار منظوم نگارنده است  در مقام بيان شرح صدر انسان در ترجمه حديث  مذكور گويد :

ز قرآن و زآيتهاى قدرش

ببين اين خاك  زاد و شرح صدرش

پاورقى :

1 سوره قدر .

2 سوره هل اتى , 24 .

3 سوره مريم , آيه 19 .

صفحه : 195

تبارك  صنع صورت  آفرينى

چه صورت  ساخت  از ماء مهينى

از اين حبه كه رويانيد از گل

در او قرآن شود يكباره نازل

نگر در حبه نطفه چه خفته است

در اين يكدانه هر دانه نهفته است

چو تو يكدانه هر دانه هستى

ندارد مثل تو يكدانه هستى

تبرك  از حديث  ليلة القدر

بجويم تا گشايد مرتو را صدر

حديثى كان تو را آب  حياتست

برايت  نقل آن اينجا براتست

به تفسير فرات  كوفى اى دوست

نظر كن تا در آرى مغز از پوست

امام صادق آن قرآن ناطق

يكى تفسير همچون صبح صادق

بفرموده است  و بشنواى دل آگاه

كه ليله فاطمه است  و قدر الله

چو عرفانش به حق كرديد حاصل

به ادراك  شب  قدريد نائل

دگر اين شهر نى ظرف  زمانست

كه مؤمن رمزى از معنى آنست

ملائك  آن گروه مؤمنين اند

كه اسرار الهى را امين اند

مر آنان را بود روح مؤيد

كه باشد مالك  علم محمد ( ص )

مراد روح هم كه روح قدسى است

جناب  فاطمه حوارى انسى است

بود آن ليله پر ارج و پر اجر

سلام هى حتى مطلع الفجر

بود اين مطلع الفجر ممجد

ظهور قائم آل محمد ( ص )

در اين مشهد سخن بسيار دارم

وليكن وحشت  از گفتار دارم

كه حلق اكثر افراد تنگ  است

نه ما را با چنين افراد جنگ  است

بجنگم با خودم ار مرد جنگم

كه از نفس پليدم گيج و منگم

چرا با ديگرى باشد حرابم

كه من از دست  خود اندر عذابم

چه در من آتشى در اشتعال است

كه دوزخ را ز رويش انفعال است

مرا عقل و مرا نفس بد آيين

گهى آن مى كشد گاهى برد اين

بسى از خويشتن تشويش دارم

همه از نفس كافر كيش دارم

اگر جنگيدمى با نفس كافر

كجا اين وحشتم بودى به خاطر

صفحه : 196

وليكن باز با رمز و اشارت

بيارم اندكى را در عبارت

وجود اندر نزول و در صعودش

به ترتيب  است  در غيب  و شهودش

در اين معنى چه جاى قيل و قال است

كه طفره مطلقا امر محال است

توانى نيز از امكان اشرف

نمايى سير از اقوى به اضعف

به امكان اخس بر عكس بالا

نمايى سير از اضعف  به اقوى

لذا آن را كه بينى در رقيقت

بيابى كاملش را در حقيقت

نظر كن نشأت  اينجا چگونه

از آن نشأت  همى باشد نمونه

شنو در واقعه از حق تعالى

لقد علمتم النشأة الاولى

اگر عارف  بود مرد تمامى

تواند خود بهر حد و مقامى

به باطن بنگرد از صقع ظاهر

ز اول پى برد تا عمق آخر

محاكاتى كه اندر اصل و فرع است

بسان زارع و مزروع و زرع است

برو بر خوان تو نحن الزارعون را

بيابى زارع بى چند و چون را

كه بر شاكلت  خود هست  عامل

چه كل يعمل را اوست  قائل

نزول اندر قيود است  و حدود است

صعود اندر ظهور است  و شهود است

شب  اينجا نمودى از حدود است

بسى شبها كه در طول وجود است

چنان كه روز رمزى از ظهور است

ظهور است  هر كجا مصباح نور است

خروج صاعد از ظلمت  به نور است

كه يوم است  و هميشه در ظهور است

چو صاعد دمبدم اندر خروج است

پس او ايام در حال عروج است

نگر اندر كتاب  آسمانى

به حم سجده تا سرش بدانى

عروج امر با يوم است  و آن يوم

بود الف  سنه مقدارش اى قوم

ز الف  سنه هم مى باش عارج

به خمسين الف  سنه معارج

ولى اين روز خود روز خدايى است

نه هر روزى بدين حد نهايى است

نه هر يومى از ايام الهى است

كه آن پيدايش اشيا كماهى است

چو عكس صاعد آمد سير نازل

ليالى خوانيش اندر منازل

صفحه : 197

ليالى اندر اينجا همچو اشباح

ليالى اندر آنجا همچو ارواح

بدان بر اين نمط ايام و اشهر

كه مىآيد پديد از ماه و از خور

شب  قدر اندرين نشأه نمودى

بود از ليلة القدر صعودى

چو ظلى روز اينجا روزها را است

كه يوم الله , يوم القدر اينجا است

مرانسانى كه باشد كون جامع

شب  قدر است  و يوم الله واقع

تبصره : از جمع بين دو وجه مذكور در بيان ليلة القدر دانسته مى شود كه مراد از ليلة القدر در  انا انزلناه فى ليلة القدر , انا انزلناه فى ليلة مباركه  ( 1 ) خود حضرت  خاتم صلى الله عليه و آله است  كه منزل فيه و منزل اليه در حقيقت  يكى است  و منزل فيه , صدر مشروح آن جناب  است  , الم نشرح لك  صدرك  , نزل به الروح الامين على قلبك   ( 2 ) هر چند ظرف زمان آن به لحظا نشأه عنصرى يكى از همين ليالى متعارف  است  چه اينكه انسان كون جامع را كه ليلة القدر و يوم الله است  به لحاظ اين نشأه مادى متى است  كه وجود ظلى عنصرى او در امتداد ظرف  زمان است  پس منزل فيه در حقيقت  و واقع قلب  آن حضرت  است  و بعد از آن به لحاظ ظرف  زمان منزل فيه اليلة القدر زمانى است  كه منزل فيه به لحاظى در منزل فيه است و هر دو وعاى منزل فيه اند , چنانكه هر انسان عنصرى نسبت  وعاى علمش هنگام تلقى معانى با وعاى زمان او چنين است  . فافهم .

در تفسير عرائس البيان ناظر به اين مطلب  سامى و تفسير انفسى است  كه گويد : ليلة القدر هى البنية المحمدية حال احتجابه عليه السلام فى مقام القلب  بعد الشهود الذاتى لان الانزال لا يمكن الا فى هذه البنية فى هذه الحالة . و القدر هو خطره عليه السلام و شرفه اذ لا يظهره قدره و لا يعرفه هو الا فيها .

و نيز در بيان السعادة از بنيه محمديه تعبير به صدر محمد صلى الله عليه و آله ك رده

پاورقى :

1 سوره دخان , آيه 3 .

2 سوره الشعراء , آيه 194 .